35-lecie urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich. Jubileuszowa konferencja w Warszawie

8 grudnia 2023 r. w Warszawie odbywa się jubileuszowa konferencja Rzecznika Praw Obywatelskich pn.  „W stronę równych szans – 35 lat urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich”.

Była to okazja do przypomnienia okoliczności powstania i działalności urzędu RPO, wymiany doświadczeń o przemianach dotyczących ochrony praw człowieka na przestrzeni lat, a także o nowych wyzwaniach w obliczu zmieniających się realiów społecznych.

– Przez 35 lat udało się zbudować urząd, który cieszy się szacunkiem obywateli. To efekt poświęcenia i zaangażowania wszystkich piastunów tego urzędu, pracowników biura w Warszawie i biur terenowych. Wszystkim Państwu serdecznie za to dziękuję i składam wyrazy szacunku – mówił RPO Marcin Wiącek na otwarciu konferencji.

Towarzyszyły jej sesje i panele tematyczne, z których pierwszy poświęcony został prawom osób z niepełnosprawnościami. Moderował go zastępca RPO dr Valeri Vachev.

Wolność wyboru pracy to duża wartość dla każdego
Dr hab. Magdalena Paluszkiewicz, prof. UŁ zaprezentowała wystąpienie pt. „O wybranych środkach prawnych wspierających realizację wolności pracy przez osoby z niepełnosprawnościami”. Podkreśliła, że swobodnie wybrana praca jest warunkiem samorozwoju i samorealizacji każdego człowieka oraz wspiera podmiotowe traktowanie jednostki. Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób z niepełnosprawnościami, które przez długi czas były pozbawione tej możliwości i wykluczane z życia społecznego. Wolność wyboru pracy stanowi dla jednostki dużą wartość i jest to wartość chroniona przez prawa człowieka. Na ochronę prawną tej wartości składają się przede wszystkim normy, które ją formułują, zakazy jej naruszania, jak również instytucjonalne gwarancje, szczególnie w postaci ochrony sądowej.

Prof. Paluszkiewicz zwróciła uwagę, że aktywna partycypacja w życiu społecznym jest zapisana m.in. w Konwencji Praw Osób z Niepełnosprawnościami. Prawo do swobodnej pracy ma być realizowane w odpowiednio przystosowanym środowisku. W celu usunięcia stereotypów i społecznych barier należy przyjmować postawę proaktywną. To oś rozwiązań przyjętych w Konwencji. W Polsce nadal jednak przeważają środki wywodzące się ze starego modelu niepełnosprawności, uzależnione np. od stopnia niepełnosprawności.

Prelegentka omówiła także obowiązek zapewniania racjonalnych usprawnień, do czego zobowiązany jest pracodawca (uregulowany m.in. w ustawie rehabilitacyjnej) i obowiązek dostępności (m.in. projektowanie uniwersalne). Oba te środki mogą odegrać kluczową rolę w realizacji pełnego uczestnictwa osób z niepełnosprawnościami w rynku pracy, ale skuteczne zniesienie barier jest uzależnione od zagwarantowania wypełniania tych obowiązków i dysponowania odpowiednim zapleczem materialnym.

Prof. Paluszkiewicz podkreśliła również konieczność zmiany definicji niepełnosprawności w polskich przepisach i ratyfikowania protokołu fakultatywnego do Konwencji o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami.

Polskie prawo nie w pełni przystaje do standardów Konwencji ONZ o prawach OzN
„Międzynarodowa ochrona praw osób z niepełnosprawnością” była przedmiotem wystąpienia dr. Marcina Szweda z Uniwersytetu Warszawskiego.

Wskazał, że Konwencja ONZ wymaga np. uchylenia ubezwłasnowolnienia i zastąpienia go elastycznymi mechanizmami wsparcia, a także wprowadzenia deinstytucjonalizacji. Bardzo mocno akcentuje to Komitet ONZ  ds. praw osób niepełnosprawnych. Niestety, polskie prawo wciąż nie przystaje do tych standardów.

Prelegent wyraził nadzieję, że nowe polskie władze zdecydują  się na ratyfikację Protokołu Fakultatywnego do  tej Konwencji, co umożliwiłoby m.in. kierowanie do Komitetu ONZ skarg na Polskę w tym zakresie. Wskazane byłoby też przyjęcie przez Polskę ustawy, która precyzowałaby co dalej po decyzji Komitetu ONZ w takiej sprawie.

Z orzecznictwa z Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wynikają pewne standardy w tej mierze, ale nie zapewnia ono jednak takiego poziomu ochrony osób z niepełnosprawnościami, jak Protokół Fakultatywny. Ponadto sprawy w ETPC trwają czasem kilka lat długo – 10 lat czeka tam np. sprawa świadczeń pielęgnacyjnych.

Także nowa wersja Europejskiej Karty Społecznej mówi szerzej o prawach osób z niepełnosprawnościami. Przewiduje ona m.in. składanie skarg zbiorowych przez ngosy. Ona też nie jest jeszcze przez Polskę ratyfikowana.

Jedyną ścieżką dla obywateli Polski pozostaje zatem skarga do ETPC, która nie jest jednak efektywnym środkiem ochrony osób z niepełnosprawnościami – podkreślił M. Szwed.

Konwencja o prawach osób starszych otwiera drogę do eliminacji barier
Prof. dr hab. Barbara Mikołajczyk z Uniwersytetu Śląskiego wygłosiła referat pt. „Społeczne włączenie osób starszych z perspektywy międzynarodowego prawa praw człowieka”. Zwróciła uwagę, że prawa człowieka zauważamy zazwyczaj dopiero wtedy, kiedy są łamane. Większość z nas nie zastanawia się natomiast nad procesem, który doprowadził do powstania danej normy prawnej.

Prof. Mikołajczyk omówiła działania podejmowane w celu uchwalenia Konwencji o prawach osób starszych, co może zmienić nasze podejście do włączenia społecznego osób starszych. Podobnie jak Konwencja o prawach osób z niepełnosprawnościami otworzyła drogę do eliminacji wielu barier. W społeczności międzynarodowej jest ona czasem traktowana jako główny hamulec prac nad Konwencją o prawach osób starszych, choć dotyczy tylko pewnej części osób starszych i nie odnosi się np. do zjawiska ageizmu. W tym zakresie istotnym dokumentem jest Rezolucja o prawach człowieka z 2021, gdzie znajduje się definicja ageizmu i wskazówki dla państw, co powinny robić, aby unikać tego zjawiska.

Jak zauważyła prelegentka, na forum międzynarodowym wypracowano szereg koncepcji sprzyjających włączeniu społecznemu osób starszych, jak np. solidarność międzypokoleniowa (koncentrowanie się na osobach starszych jako zasobach, a nie obciążeniu, zajęcie się szczególną sytuacją ludzi, którzy muszą z jednej strony opiekować się dziećmi a z drugiej starszymi rodzicami), włączanie problemu starzenia się do ogólnych polityk państw, traktowanie wszystkich osób jako podmiotów praw człowieka.

Prof. Mikołajczyk wskazała na duże osiągnięcia, jeśli chodzi o widoczność osób starszych na arenie międzynarodowej. Ale wciąż duży problem stanowi przebicie się „miękkich koncepcji” do twardych przepisów traktatów międzynarodowych. Istnieje też duża potrzeba edukacji o prawach człowieka.

Opiekunowie nadal niedostrzegani przez polityki społeczne
Dr hab. Magdalena Małecka-Łyszczek, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, przedstawiła referat pt. „Prawa opiekunów osób z niepełnosprawnościami – oczekiwane i konieczne zmiany”.

Podkreślała, że równe szanse są jeszcze przed opiekunami. Nadal są oni grupą niedostrzeganą przez polityki społeczne, grupą wręcz wykluczoną. A to się przekłada na sprawowaną przez nich opiekę.

Największym ich problemem jest zakaz zatrudnienia. A przecież praca nie musi stać w sprzeczności z opieką, np. praca zdalna.

Właśnie do tej grupy powinno się zatem odnosić uprzywilejowanie wyrównawcze, o którym mówiono w poprzedniej sesji – zaznaczyła prelegentka.

W dyskusji zwracano uwagę m.in. na zróżnicowanie sytuacji opiekunów dzieci z niepełnosprawnościami i takich osób dorosłych.

Info: RPO, oprac. rhr/, fot. Grzegorz Krzyżewski / BRPO

Data publikacji: 11.12.2023 r.