Finansowanie i funkcjonowanie wybranych domów pomocy społecznej było przedmiotem analizy Najwyższej Izby Kontroli. Według stanu na koniec 2024 r. liczba ponadgminnych domów pomocy społecznej funkcjonujących na terenie kraju wynosiła 780, w tym 210 prowadzonych na zlecenie powiatu.
O trudnej sytuacji placówek od dłuższego czasu informują dyrektorzy domów pomocy społecznej (DPS), szczególnie tych prowadzonych na zlecenie powiatu. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej z 2024 roku wojewoda może zwiększyć lub zmniejszyć kwotę dotacji dla powiatu. Natomiast kwestia podziału środków otrzymanych w ramach dotacji leży po stronie powiatu.
Urzędy wojewódzkie
Kontrola wykazała, że we wszystkich badanych województwach stwierdzono nieprawidłowości w zakresie sposobu wyliczania dotacji celowej z budżetu państwa dla powiatów prowadzących lub zlecających prowadzenie ponadgminnych domów pomocy społecznej.
Wojewodowie, w oparciu o przyznany przez ministra finansów limit, planowali od kilku lat, na ogół stałą kwotę wydatków na dofinansowanie pobytu mieszkańców na starych zasadach, mimo znacznego wzrostu średniego miesięcznego kosztu ich utrzymania. Nie dokonywano wyliczeń faktycznych potrzeb, co było działaniem nierzetelnym.
Konsekwencją niedoszacowania dotacji na działalność DPS są m.in. niskie płace w tych jednostkach. Powoduje to odpływ kadry, co ma wpływ na realizację usług poniżej standardów określonych w rozporządzeniu z 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej.
Kontrola i nadzór nad domami pomocy społecznej
Niewystarczający był również nadzór i kontrola wojewodów nad podległymi jednostkami organizacyjnymi, realizującymi zadania w zakresie udzielania dotacji z budżetu państwa dla jednostek samorządu terytorialnego. Stanowiło to naruszenie rozporządzenia w sprawie nadzoru i kontroli w pomocy społecznej, zgodnie z którym kontrole kompleksowe w podległej jednostce przeprowadza się nie rzadziej niż raz na cztery lata.
Wynikało to z niewystarczającej liczby inspektorów do spraw nadzoru i kontroli w pomocy społecznej, którzy poza przeprowadzaniem kontroli realizowali także inne zadania.
Natomiast wojewodowie na ogół rzetelnie prowadzili i aktualizowali rejestr domów pomocy społecznej.
Starostwa powiatowe, MOPS, PCPR
Od stycznia 2004 r. powiat otrzymuje dotację z budżetu państwa na mieszkańców DPS prowadzonych w ramach zadania własnego lub na jego zlecenie, umieszczonych na podstawie skierowania wydanego przed dniem 1 stycznia 2004 r. Do wyliczenia dotacji przyjmuje się średni miesięczny koszt utrzymania w domu, nie wyższy jednak niż średnia miesięczna kwota dotacji wyliczona dla województwa.
Starostowie prawidłowo zabezpieczali dostępność domów pomocy społecznej w powiatach. Liczba miejsc w DPS zabezpieczała potrzeby, przy czym w niektórych typach domów stwierdzono kilkuletni okres oczekiwania na umieszczenie.
Umieszczanie podopiecznych w DPS było zgodne z przepisami i procedurami. Natomiast w trzech badanych powiatach nadzór starosty nad działalnością domów pomocy społecznej nie był wystarczający.
Również w trzech jednostkach stwierdzono nieprawidłowości w ustaleniu średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca w DPS o zasięgu powiatowym.
Średni miesięczny koszt utrzymania mieszkańca w DPS był ogłaszany przez starostów w wojewódzkim dzienniku urzędowym w wymaganym terminie. Również otrzymywane z budżetu państwa środki były przekazywane przez powiaty na potrzeby DPS terminowo.
Domy pomocy społecznej
Z ustaleń kontroli wynika, że organizacja wewnętrzna DPS pozwalała na respektowanie indywidualnego podejścia do każdego z mieszkańców, z uwzględnieniem poszanowania ich praw.
DPS nie we wszystkich przypadkach w pełni zapewniały realizację usług bytowych, opiekuńczych i wspomagających w odpowiednich standardach, o których mowa w rozporządzeniu w sprawie domów pomocy społecznej.
Odpłatność za pobyt, ponoszona jest do wysokości średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca ogłoszonego przez starostę. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, do opłacania pobytu w domu pomocy społecznej zobowiązani są w kolejności: 1) mieszkaniec domu (do wysokości 70 proc. dochodu), 2) małżonek, zstępni przed wstępnymi, 3) gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej. Osoby wymienione w punkcie 2 i gmina nie mają obowiązku wnoszenia opłat, jeżeli mieszkaniec domu ponosi pełną odpłatność. Gmina wnosi opłatę w wysokości różnicy między średnim kosztem utrzymania w domu pomocy społecznej, a opłatami wnoszonymi przez osoby zobowiązane.
Natomiast w przypadku osób przebywających w DPS na tzw. starych zasadach, tj. przyjętych lub skierowanych przed 1 stycznia 2004 r. odpłatność ponosi tylko mieszkaniec, do 70 proc. dochodu, a pozostała część finansowana jest z dotacji z budżetu państwa, do wysokości średniej miesięcznej kwoty dotacji dla województwa.
Wnioski
W związku ze stwierdzonymi nieprawidłowościami NIK sformułowała wnioski pokontrolne służące poprawie funkcjonowania DPS do wojewodów, starostów, dyrektora MOPS i dyrektorów DPS.
Najważniejsze wnioski pokontrolne:
do wojewodów o:
ustalanie średnich miesięcznych kwot dotacji dla województwa na zadania dotyczące utrzymania mieszkańców na starych zasadach przebywających w DPS zgodnie z wymogami określonymi w art. 53 ust. 7 ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego;
ustalanie miesięcznych kwot dotacji dla powiatów prowadzących lub zlecających prowadzenie DPS, w których przebywali mieszkańcy na starych zasadach z wykorzystaniem danych o średnich miesięcznych kosztach utrzymania w DPS ogłaszanych przez poszczególnych starostów;
podjęcie działań na rzecz zatrudnienia wymaganej liczby inspektorów do spraw nadzoru i kontroli w pomocy społecznej;
przeprowadzanie kontroli kompleksowych albo równoważnych im kontroli problemowych lub doraźnych zgodnie z wymogiem określonym w rozporządzeniu w sprawie nadzoru i kontroli w pomocy społecznej, i monitorowanie realizacji wszystkich zaleceń pokontrolnych skierowanych do DPS w następstwie przeprowadzonych kontroli.
do starostów o:
rzetelne ustalanie średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca w DPS;
rzetelny nadzór nad DPS poprzez weryfikowanie prawidłowości ustalenia średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańców DPS, weryfikację przekazywanych sprawozdań kwartalnych i rocznych z wykonania zadania publicznego, oraz przeprowadzanie kontroli wywiązywania się z obowiązków wynikających z zawartych umów.
do dyrektorów DPS o:
zapewnianie realizacji usług bytowych, opiekuńczych i wspomagających na poziomie standardów, o których mowa w rozporządzeniu w sprawie domów pomocy społecznej;
ustalanie przez pracownika socjalnego DPS aktualnej sytuacji socjalno-bytowej w miejscu jej zamieszkania lub pobytu, przed przyjęciem tej osoby do DPS;
podjęcie działań mających na celu osiąganie wymaganego wskaźnika zatrudnienia pracowników zespołu terapeutyczno-opiekuńczego;
niewliczanie do rocznych kosztów działalności domu wynikających z utrzymania mieszkańców, kosztów remontów oraz podawanie do PCPR informacji o kosztach utrzymania mieszkańca w oparciu o koszty faktycznie ponoszone przez DPS.
Niezależnie od powyższych wniosków, zdaniem NIK konieczne jest zintensyfikowanie nadzoru ministra spraw wewnętrznych i administracji nad wojewodami w zakresie ustalania dotacji dla powiatów na dofinansowanie pobytu mieszkańców przyjętych bądź skierowanych do domów pomocy społecznej przed dniem 1 stycznia 2004 r. Ponadto niezbędne jest ujednolicenie przez ministra spraw wewnętrznych i administracji, w uzgodnieniu z ministrem rodziny, pracy i polityki społecznej, sposobu ustalania dotacji dla powiatów lub podjęcie inicjatywy ustawodawczej dotyczącej doprecyzowania przepisów art. 53 ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, tak aby uniemożliwić różne jego interpretacje.
Info: NIK, oprac. jotka, fot. DPS w Sopocie
Data publikacji: 28.08.2025 r.
