PFON zgłosił uwagi do projektu ustawy o asystencji osobistej

22 grudnia 2023 r. Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami zgłosiło uwagi do projektu ustawy o asystencji osobistej, zaprezentowanego przez Kancelarię Prezydenta RP. Poniżej prezentujemy pełną treść pisma.

Szanowni Państwo,
stworzenie ustawy o asystencji osobistej osób z niepełnosprawnościami to krok od lat wyczekiwany przez środowisko osób z niepełnosprawnościami, znacząco przybliżający nasz kraj do pełnego wdrożenia Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, ratyfikowanej przez Polskę ponad 11 lat temu. Dlatego chcemy wyrazić wdzięczność za podjęcie tej inicjatywy przez Kancelarię Prezydenta RP.

Na wstępie pragniemy podkreślić, że część proponowanych w projekcie ustawy przepisów należy ocenić pozytywnie. Należą do nich:
• Wprowadzenie systemowej, stabilnej usługi asystencji osobistej – w oparciu o ustawę, a nie programy.
• Indywidualizacja wymiaru godzinowego asystencji osobistej.
• Brak kryteriów dochodowych i opłat przy przyznawaniu i realizowaniu usługi asystencji osobistej (z zastrzeżeniem uwagi do art. 17).
• Wyłączenie możliwości realizowania usługi na terenie placówek całodobowego wsparcia, w tym w domach pomocy społecznej.
• Wyłączenie możliwości pełnienia funkcji asystenta osobistego przez osoby, które są „małżonkiem, zstępnym, wstępnym, rodzeństwem użytkownika usługi”, a także „osobą zamieszkującą lub gospodarującą wspólnie z użytkownikiem usługi lub pozostającą z nim w faktycznym pożyciu”. Relacja, która jest istotą asystencji osobistej, jest naruszona w przypadku świadczenia tej usługi przez członka rodziny. W Komentarzu ogólnym nr 5 na temat niezależnego życia i bycia częścią społeczności, wydanym w 2017 r. przez Komitet ONZ ds. Praw Osób Niepełnosprawnych, stwierdzono m.in.: „Asystenci muszą być pozyskiwani, szkoleni i nadzorowani przez osobę, która otrzymała asystencję”. Wskazane w Komentarzu „nadzorowanie” asystenta jest utrudnione, gdy funkcję tę pełni członek rodziny. Asystencja świadczona przez członka rodziny nie będzie wspierała w pełni niezależnego życia, rozumianego zgodnie z przywołanym Komentarzem ogólnym nr 5, tj.: „Niezależne życie oznacza, że osoby niepełnosprawne otrzymują wszystkie środki niezbędne do tego, by umożliwić im egzekwowanie wyborów oraz sprawowanie kontroli nad swoim życiem, jak również podejmowanie wszelkich decyzji, które tego życia dotyczą. Osobista autonomia oraz samostanowienie mają kluczowe znaczenie dla niezależnego życia (…)”. Możliwość świadczenia asystencji osobistej przez rodzinę pogłębi funkcjonujący obecnie model polegający na wspieraniu osoby z niepełnosprawnością wyłącznie przez rodzinę, w praktyce często samych rodziców. Model ten jest kwestionowany jako niesprzyjający niezależnemu życiu, w tym usamodzielnianiu osób z niepełnosprawnościami, a więc ich funkcjonowaniu w przyszłości, a także ze względu na kondycję samej rodziny. Jak podkreślono w ww. Komentarzu: „Zobowiązanie do ochrony nakłada na Państwa Strony obowiązek wprowadzenia środków mających na celu zapobieganie sytuacjom, w których członkowie rodziny bądź osoby drugie uniemożliwiają korzystanie z prawa do niezależnego życia w społeczności”.

W oparciu o przepisy Konwencji, treść Komentarzy ogólnych, literaturę przedmiotu, a także doświadczenia praktyczne należy jednak zgłosić następujące uwagi do proponowanych rozwiązań:
• W art. 1 brak jest czynności pielęgnacyjno-medycznych. W praktyce uniemożliwi to wspieranie osób, które często najbardziej wsparcia asystenckiego potrzebują, tzn. osób, które wymagają wsparcia właśnie w zakresie ww. czynności. Proponujemy więc uzupełnienie art. 1 projektu o ustęp, który dopuszczałby możliwość wykonywania czynności pielęgnacyjno-medycznych przez asystenta osobistego po przeszkoleniu przez personel medyczny i użytkownika lub osobę stale go wspierającą (za zgodą użytkownika oraz asystenta).
• Należy rozróżnić system asystencji senioralnej od asystencji osobistej osoby z niepełnosprawnością i wprowadzić równocześnie dwie odrębne regulacje. Specyfika tych dwóch grup jest w wielu aspektach różna i wymaga stosowania rozwiązań bardziej ukierunkowanych na różne potrzeby.
• Konieczne jest również obniżenie dolnej granicy dostępu do usługi asystencji. Im wcześniej osoby z niepełnosprawnościami będą mogły korzystać z tej usługi, tym większa jest szansa na ich usamodzielnienie się, a w perspektywie niezależne życie.
• Definicja opiekuna faktycznego, użyta w art. 3, jest niezgodna z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych. Regulacje mające na celu wdrożenie Konwencji powinny operować kategoriami „wsparcia”, nie „opieki”, a także unikać sformułowań w rodzaju „nad osobą”.
• Zbyt niska jest zakładana liczba godzin asystencji osobistej, zwłaszcza jeśli ma to być liczba docelowa. Są osoby, które wymagają wsparcia całodobowego lub niemal całodobowego. Dla nich 160 godzin to kropla w morzu potrzeb.
• Wątpliwości budzi sformułowanie przepisu art. 13 ust. 3 pkt 4. W praktyce jego stosowanie może skutkować odmową usługi asystencji przy korzystaniu osoby z niepełnosprawnością z innych usług wspierających.
• Ograniczona jest możliwość wyboru usługodawcy. W celu zapewnienia faktycznej możliwości wyboru usługodawcy przez osobę z niepełnosprawnością konieczne jest stworzenie ogólnopolskiego rejestru realizatorów asystencji osobistej, z którego użytkownik swobodnie mógłby wybrać usługodawcę, przy jednoczesnym nałożeniu na powiat obowiązku bycia usługodawcą gwarantowanym.
• Całkowitym zaprzeczeniem idei swobodnego wyboru usługodawcy jest art. 23 ust. 2. Pełna decyzyjność jest bowiem po stronie powiatu, a nie osoby z niepełnosprawnością. Należy to ocenić jednoznacznie negatywnie.
• W ustawie nie przewidziano możliwości samodzielnego zatrudnienia asystenta osobistego przez osobę z niepełnosprawnością, np. na wzór przepisów o zatrudnieniu niani, zawartych w ustawie o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Taka możliwość poszerzałaby prawo osoby z niepełnosprawnością do wyboru swojego asystenta. Zapewniłoby to realną możliwość wyboru asystenta, także w sytuacji, kiedy usługodawca nie wyraża zgody na zatrudnienie osoby wskazanej przez osobę z niepełnosprawnością (zgodnie z art. 24).
• Niejasny jest cel zawartego w art. 17 „rozpoznania sytuacji osobistej wnioskodawcy w jego miejscu zamieszkania”. Sytuacja osobista, zwłaszcza rodzinna i majątkowa, nie może wpływać na prawo do asystencji osobistej i jej wymiar. Jest to tym bardziej wątpliwy zapis, że ust. 2 mówi o odmowie przyznania usługi w przypadku braku zgody na ww. rozpoznanie.
• Projekt ustawy uzależnia możliwość korzystania z uprawnienia do asystencji osobistej od możliwości organizacyjno-finansowych. Tymczasem powinno to być prawo podmiotowe z obowiązkiem jego pełnego zapewnienia.
• Zwłaszcza w art. 18 ust. 2 pkt 4-5 zawarto niebezpieczne z punktu widzenia osoby z niepełnosprawnością sformułowania, które wprost pozwolą powiatom na nieprzyznawanie godzin asystencji osobistej z powodu braku środków lub dość szeroko ujętego „braku możliwości organizacyjnych”. W ten sposób usługę planowaną jako powszechną przekształca się w usługę zależną od możliwości finansowych i organizacyjnych danego powiatu.
• Rozwiązanie zawarte w art. 19 i 21 jest zbyt daleko idące, pozwala bowiem na zmianę przyznanego uprawnienia na mocy decyzji administracyjnej. Zabezpieczenie jest potrzebne, powinno jednak dotyczyć wyłącznie ewidentnych nieprawidłowości. Przepis w obecnym brzmieniu może wręcz skutkować lękiem osób z niepełnosprawnościami przed występowaniem o usługę asystencji osobistej.
• Wątpliwe jest wpisanie harmonogramu do kontraktu trójstronnego (art. 24), zwłaszcza w kontekście dłuższego okresu obowiązywania kontraktu. Powinna być zapewniona większa elastyczność.
• Należy rozważyć zróżnicowanie stawki godzinowej asystenta osobistego w zależności od zakresu udzielanego wsparcia osobie z niepełnosprawnością. Przy potencjalnym (zwłaszcza na początku) braku na rynku asystentów jednakowa stawka może spowodować sytuację, w której osoby wymagające bardziej intensywnego wsparcia zostaną bez asystentów, którzy wybiorą pracę z osobami wymagającymi mniejszego zakresu wsparcia.
• Podobny problem dotyczy braku uwzględnienia kosztów przejazdu asystentów. Może to skutkować wykluczeniem z usługi osób mieszkających na terenach mniej zurbanizowanych.

Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami pozostaje do dyspozycji, jeśli konieczne będą dodatkowe wyjaśnienia dot. powyższych uwag.

Łączę wyrazy szacunku
dr Krzysztof Kurowski
Przewodniczący Polskiego Forum
Osób z Niepełnosprawnościami

fot. freepik.com

Data publikacji: 28.12.2023 r.