Projekt zniesienia instytucji ubezwłasnowolnienia. RPO zgłasza propozycje zmian

Rzecznik od wielu lat konsekwentnie wskazuje, że ubezwłasnowolnienie, jako instytucja zastępczego podejmowania decyzji, powinno zostać zastąpione systemem wspieranego podejmowania decyzji. Tak jak poprzedni rzecznicy, Marcin Wiącek korespondował z kolejnymi ministrami sprawiedliwości, monitorując proces zmian prawnych. Podkreśla, że likwidacja ubezwłasnowolnienia jest jednym z punktów Strategii na Rzecz Osób z Niepełnosprawnościami na lata 2021-2030. 

Dlatego rzecznik praw Ooywatelskich z dużym uznaniem przyjmuje projekt ustawy (nr UD80), którego celem jest zniesienie ubezwłasnowolnienia Jednocześnie Marcin Wiącek przekazuje pewne uwagi do projektu z nadzieją, że będą przydatne w dalszych pracach legislacyjnych i uczynią nowe regulacje jak najbardziej spójnymi z systemem prawnym.

Określenie „najlepszych interesów” osoby z niepełnosprawnością
Według projektu w sprawach osoby pełnoletniej potrzebującej wsparcia albo osoby wspieranej należy kierować się jej preferencjami i poglądami, zwłaszcza uwzględniać jej wcześniejsze życzenia, a w razie niemożności ich ustalenia – kierować się jej najlepiej pojętym interesem.

Jeśli po podjęciu istotnych wysiłków nie można określić woli i preferencji jednostki, określenie „najlepszych interesów” musi zostać zastąpione przez „możliwie najlepszą interpretację woli i preferencji”. W ten sposób respektowane będą prawa, wola i preferencje jednostki zgodnie z Konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.

Zastępcze podejmowanie decyzji a zakres działań kuratora reprezentującego
Według projektu kurator reprezentujący może być ustanowiony przez sąd do załatwienia konkretnej sprawy osoby, prowadzenia spraw określonego rodzaju, a nawet wszelkich spraw. Sąd określa zakres i rodzaj spraw, które mogą być dokonywane przez kuratora w imieniu osoby wspieranej albo przez osobę wspieraną za zgodą kuratora. O ile wprowadzenie mechanizmu zgody może w niektórych przypadkach być uzasadnione, o tyle wprowadzenie zastępczego podejmowania decyzji może budzić wątpliwości.

Kryteria wyboru kuratora przez sąd
Sąd ma decydować o wyborze kuratora, kierując się w pierwszej kolejności wskazaniem osoby potrzebującej wsparcia.

Zasadne byłoby zawarcie wskazówek dla sądu co do postępowania w sytuacji niewskazania kandydata na kuratora przez daną osobę, przy istnieniu kandydatów do pełnienia tej funkcji.

Asystent prawny
Pewne wątpliwości budzi zakres regulacji dotyczących asysty prawnej. Opiera się ona na zasadzie swobody umów, w tym nieograniczonej swobody w wyborze strony przyjmującej zlecenie od osoby wspieranej. W konsekwencji, każdy, bez względu na kwalifikacje osobiste, może przyjąć zobowiązanie do udzielenia osobie wspieranej faktycznego wsparcia.

Budzi to obawę, czy instytucja asystenta prawnego należycie gwarantuje ochronę interesów osoby wspieranej. Być może należałby rozważyć wprowadzenie np. minimum wymogów co do kwalifikacji osobistych oraz wymóg niekaralności.

Pełnomocnictwo rejestrowane
Wśród spraw, w których pełnomocnik rejestrowany jest zobowiązany do uzyskania zezwolenia sądu, jest m.in. chęć zbycia, obciążenia lub odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal. Według rzecznika najwłaściwsze byłoby wskazanie progu majątkowego, powyżej którego każda czynność prawna pełnomocnika wymagałby zgody sądu. Dotyczy to także kuratora.

Pełnomocnictwo rejestrowane jako obejmujące pełnomocnictwo medyczne
Jakkolwiek RPO pozytywnie ocenia próbę uregulowania instytucji pełnomocnictwa medycznego o tyle sposób tej regulacji budzi wątpliwości.

Przede wszystkim nie przewiduje się możliwości zawężenia przez mocodawcę pełnomocnictwa rejestrowanego, aby pełnomocnik mógł decydować wyłącznie o sprawach dotyczących zgody albo sprzeciwu na udzielanie świadczeń zdrowotnych lub inne czynności medyczne.

Wolność zrzeszania się
Projekt utrzymuje analogiczne do obowiązujących dziś wobec osób ubezwłasnowolnionych ograniczenia możliwości zrzeszania się przez osoby, którym ustanowiono kuratora reprezentującego lub umocowanego pełnomocnika rejestrowanego. Aktualny pozostaje zatem postulat przyznania osobom z niepełnosprawnością szerszych gwarancji prawa do stowarzyszania się i prawa członkostwa w partiach politycznych.

Potrzeba zapewnienia szkoleń nt. wspieranego podejmowania decyzji
Rozwiązania projektu wymagają przeszkolenia zarówno zainteresowanych uzyskaniem wsparcia, jak i wszystkich istotnych grup zawodowych przy korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych.

To kluczowy element reformy, który zapewni realizację obowiązku respektowania zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami.

Wprowadzenie alternatywnych i wspomagających sposobów komunikacji oraz działania wspierające ich upowszechnienie
Brak dostępności informacji, komunikacji i usług może być przeszkodą w korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych przez niektóre osoby z niepełnosprawnościami. Dlatego projektowane działania powinny uwzględniać konieczność wprowadzenia regulacji dotyczących alternatywnych i wspomagających sposobów komunikacji oraz działań wspierających ich upowszechnienie.

Szczegółowe uwagi do projektu

Info i fot. BRPO, oprac. jotka

Data publikacji: 16.01.2025 r.