Rząd: założenia zmian prawa o ubezwłasnowolnieniu i opiece nad dziećmi

Projekt założeń do nowelizacji: Kodeksu cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, procedury cywilnej, ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw, przedłożone przez ministra sprawiedliwości. Zmianę przepisów uznano za konieczną, bo zdaniem ministrów obecne są „niezgodne ze standardami prawa międzynarodowego, a przede wszystkim z Konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, która gwarantuje wszystkim osobom niepełnosprawnym prawo do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny”. Podkreśla się konieczną zmianę w postrzeganiu takich osób i ich funkcjonowania w społeczeństwie.

Dziś polskie przepisy są tak sformułowane, że niepełnosprawność psychiczna staje się przeszkodą w podejmowaniu czynności prawnych. W nowej ustawie instytucja ubezwłasnowolnienia całkowitego i częściowego zostanie zastąpiona „opieką”, a jej rodzaj będzie indywidualnie dostosowywany do stopnia niepełnosprawności osoby oraz jej potrzeb związanych z podejmowaniem życiowych decyzji.

W ramach nowego modelu opieki nad osobami z zaburzeniami psychicznymi proponuje się zasadę, że każda osoba dorosła ma pełną zdolność do czynności prawnych, a wyjątki od tej zasady (czyli ograniczenie podejmowania czynności prawnych) sąd każdorazowo ustali. Oznaczałoby to odejście od obowiązującego modelu, w którym sąd pozbawia dorosłą osobę zdolności do czynności prawnych, w zakresie określonym w sposób abstrakcyjny i luźno powiązany z jej stanem psychicznym.

Zmienić się też mają zasady sprawowania opieki i relacje między opieką a zdolnością do czynności prawnych: obecnie sąd najpierw wydaje postanowienie o ubezwłasnowolnieniu (całkowitym lub częściowym), a potem przyznaje takiej osobie opiekuna lub kuratora, który podejmuje decyzje w imieniu i na rzecz ubezwłasnowolnionego.
Po zmianach, sąd – bez orzekania o ubezwłasnowolnieniu – będzie ustanawiał opiekuna i ściśle określał jego kompetencje rozstrzygając, w jakim zakresie podopieczny może działać samodzielnie, a w jakim potrzebuje wsparcia lub zastępstwa. Opiekun ma głównie pomagać osobie z zaburzeniami psychicznymi, a zakres tego wsparcia powinien zależeć od stanu zdrowia podopiecznego. Opiekun będzie mógł reprezentować taką osobę, ale tylko wtedy, kiedy będzie to absolutnie niezbędne. Zasadniczo opiekun ma pomagać i asystować, a nie wyręczać w wykonywaniu ważnych czynności prawnych. Zlikwidowana zostanie instytucja kurateli dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.

Zakłada się wprowadzenie tzw. pełnomocnictwa opiekuńczego: każda osoba dorosła i sprawna psychicznie mogłaby ustanowić pełnomocnika, który w jej imieniu podejmowałby określone decyzje, także osobiste, gdy ona sama w przyszłości dozna zaburzeń psychicznych.

Zmienią się też przepisy o zawieraniu małżeństw przez osoby z zaburzeniami psychicznymi. Zgodnie z obecnym prawem, osoba chora psychicznie nie może zawrzeć małżeństwa, jeśli została ubezwłasnowolniona całkowicie – prawo mówi, że nie może nawet otrzymać zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego.

W związku z tym, że konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych gwarantuje wszystkim niepełnosprawnym będącym w odpowiednim wieku, prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny na zasadzie swobodnie wyrażonej i pełnej zgody na związek małżeński, rząd chce zmiany polskich przepisów poprzez wskazanie, że: „Nie może zawrzeć małżeństwa osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli”. Oznaczałoby to, że choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy i zagrożenie zdrowia przyszłego potomstwa – nie będą bezwzględnymi przeszkodami w zawarciu małżeństwa. Rząd uznał, że zapis w nowym brzmieniu uwzględnienia konstytucyjną zasadę godności człowieka i zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność psychiczną.

Rząd proponuje też nową regulację kwestii unieważnienia małżeństwa. W świetle nowych przepisów, jeśli kierownik USC dowie się lub będzie miał wątpliwość co do świadomego wyrażenia zgody na zawarcie małżeństwa przez którąś ze stron – odmówi przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński i zwróci się do sądu o rozstrzygniecie zdolności do zawarcia tego aktu. W takiej sytuacji sąd rozstrzygnie – na podstawie opinii biegłych z zakresu psychiatrii lub neurologii i psychologii – czy małżeństwo może być zawarte.

W założeniach rząd proponuje też nowe przepisy procedury w sprawach opiekuńczych, m.in. dotyczących opieki nad dziećmi w sytuacji rozwodu rodziców. Rząd chce tu wdrożyć procedury wyrażania zgody przez polski sąd na umieszczenie dziecka w instytucjach pieczy zastępczej w Polsce, która została orzeczona przez sąd innego państwa członkowskiego UE. Ma to dotyczyć dzieci posiadających obywatelstwo polskie, przebywających za granicą, wobec których sąd (lub inny właściwy organ) państwa UE orzekł umieszczenie ich np. w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub placówce opiekuńczo-wychowawczej w Polsce.

Ministrowie liczą też na zwiększenie skuteczności wykonania orzeczeń o odebraniu osoby podlegającej przymusowemu odebraniu – aby wyeliminować sytuacje, gdy kurator sądowy nie zostaje wpuszczony w miejsce, gdzie może przebywać osoba, wobec której sąd orzekł przymusowe odebranie (np. gdy rodzic nie chce wykonać wyroku sądu i przekazać dziecka uprawnionemu opiekunowi). Zgodnie z założeniami, policja otrzyma uprawnienie do przeszukiwania posesji i pomieszczeń, w których taka osoba może być ukrywana – dziś policja nie ma do tego prawa.

Zakłada się też odejście od dzisiejszej zasady, że w sprawach dotyczących sprawowania opieki nad dziećmi prowadzone są odrębne i niezależne postępowania, np. o władzę rodzicielską, kontakty z dzieckiem, miejsce jego pobytu. Rząd uznał za niezrozumiały brak możliwości łącznego rozpoznania spraw rodzinnych, których celem jest uregulowanie praw i obowiązków wobec dziecka, po rozpadzie związku rodziców. Po noweli wszystkie te sprawy mają być rozpoznawane w jednym postępowaniu sądowym.(PAP)

wkt/ mhr/

Data publikacji: 11.03.2015 r.