Przemysław Żydok
Jak stali Czytelnicy portalu „Nasze Sprawy” doskonale wiedzą, od kwietnia 2024 r. Podlaski Sejmik Osób z Niepełnosprawnościami jako partner realizuje projekt „Działania informujące i promujące Fundusze Europejskie wśród organizacji pozarządowych”. Jest on współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej dla Funduszy Europejskich na lata 2021-2027.
W ramach tego projektu 5 listopada odbył się webinar pt. Jak dzięki Funduszom Europejskim wspierać osoby z niepełnosprawnością w szukaniu pracy. Prowadził go Przemysław Żydok, prezes Zarządu Fundacji Aktywizacja, która powstała w 1990 r. i jest obecnie liderem aktywizacji zawodowej OzN w Polsce.
Podstawowe dane o osobach z niepełnosprawnościami i rynku pracy
W Polsce nie pracuje ponad 2,2 mln osób z niepełnosprawnościami, zatrudnionych jest ok. 537 tys. a około 1 mln OzN w wieku produkcyjnym funkcjonuje poza rynkiem pracy.
Ich wskaźnik zatrudnienia na koniec IV kwartału 2023 r. wynosił 30,1 proc. (16-64), w UE jest to ok. 51 proc.
W Polsce jest bardzo trudna sytuacja demograficzna, nie ma zastępowalności pokoleń i już niedługo może zabraknąć 1,5 miliona pracowników. Jednym z rozwiązań jest przyjmowanie imigrantów ekonomicznych, którzy tę lukę zapełnią. Natomiast jeszcze bardziej oczywistym wnioskiem powinno być to, że potrzebne są skuteczne mechanizmy włączania na rynek pracy osób biernych zawodowo, a jedną z tych większych grup biernych zawodowo są osoby z niepełnosprawnościami.
Czym jest „konwencyjne” podejście w kontekście pracy osób z niepełnosprawnościami
„Konwencyjny” tzn. zgodny z Konwencją ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami (CRPD).
Polski rynek pracy i rynek pracy osób z niepełnosprawnościami – te dwa obszary rzeczywistości się mieszają. Rynek pracy OzN często autor webinaru nazywa „postchronionym” rynkiem pracy.
– Prawo nam mówi, że mamy chroniony i otwarty rynek pracy. Moim zdaniem te dwa pojęcia są nieadekwatne dla prawdziwego zrozumienia mechanizmów, które funkcjonują w obszarze pracy OzN – uważa P. Żydok. – Dużo bardziej istotnym niż chroniony rynek pracy, jest „postchroniony” rynek pracy. Podstawą tego rynku jest postrzeganie zatrudniania OzN przez pryzmat dofinansowań. Czasem dla pracodawców część przychodów generowana z dofinansowania PFRON bywa ważniejsza niż marża z produktów czy usług firmy.
Tego typu zjawisko „zatrudniania orzeczeń” jest zgodne z prawem (ustawa o rehabilitacji), ale problemem jest przedmiotowe podejście do zatrudnianej osoby. Tego typu podejście trzeba reformować, bo Konwencja ONZ jasno określa, że we wszystkich politykach publicznych powinno się szukać takiego modelu, który będzie podmiotowo traktować osoby z niepełnosprawnością. Powinno się oceniać jej kompetencje, doświadczenie, potencjał i ambicje – konstatuje prowadzący webinar.
Ponieważ są sektory, nisze, w których większość zatrudnionych stanowią OzN skutkuje to niską jakością zatrudnienia. Wysokość wynagrodzenia tych osób często jest bliska minimalnej płacy krajowej. Porównując rynek otwarty i chroniony to w tym ostatnim jest bardzo mała szansa na rozwój, bardzo rzadko można spotkać prawdziwą ścieżkę awansu – twierdzi P. Żydok.
Padło też pytanie o przyszłość rynku pracy chronionej, który jest daleki od założeń Konwencji.
– Udział dofinansowania z PFRON jest bardzo istotnym źródłem dochodów danego przedsiębiorstwa – ocenił P. Żydok. Jego zdaniem rynek chroniony będzie dotąd funkcjonować, dopóki będzie wspierany przez państwo, czyli przez ciągłe podnoszenie dofinansowań. Powinno być tak, że wspiera się biznes, który jest w stanie się utrzymać bez dofinansowań, albo jeżeli tak nie jest, to nie powinniśmy tego nazywać rynkiem pracy tylko pewnymi instrumentami rehabilitacji zawodowej.
Tego typu miejsca zwłaszcza w niektórych częściach Polski gdzie ten rynek otwarty jest daleki do ideału, takie zakłady są potrzebne, ale może powinniśmy zmienić rozumienie tego, że to nie jest rynek pracy, to jest pewien instrument rehabilitacji zawodowej, który może przybliżyć pracownika do rynku pracy – podkreślał autor webinaru.
Konkludując: państwo polskie mogłoby zrobić więcej, aby znaleźć dla większej grupy OzN dobre wdrożenie do otwartego rynku pracy, a nie trzymać w pewnej specyficznej niszy.
Jedną z form mogłaby być szeroka kampania społeczna adresowana do pracodawców i osób z niepełnosprawnościami.
Kierunkiem zmiany w kontrze do „postchronionego rynku” jest inkluzywny rynek pracy
Artykuł 27 Konwencji – mówi o pracy „na zasadzie równości z innymi” – powinien być jeden rynek pracy, jako podstawowy model, który jest dostępny, jest inkluzywny, otwarty.
W praktyce oznacza usuwanie barier, racjonalne dostosowania, antydyskryminację, odejście od „wyspecjalizowanych nisz”, wspieranie pracodawców nastawionych na rozwój i DEI (Różnorodność, Równość i Włączenie/Integracja).
Dla osób z niepełnosprawnościami oznacza to prawo do wyboru zawodu i miejsca pracy. Prawo to oczywiście istnieje, bo nie ma zakazu pracy, ale jeżeli nie będzie przygotowanych różnych miejsc pracy, w różnych branżach, to ono nie będzie mogło być realizowane.
Pracownik z niepełnosprawnościami powinien mieć zapewnione ścieżki kariery poza „niszami”. Pewna segregacja, ściskanie dużej grupy o jednej cesze, jaką jest niepełnosprawność absolutnie nie jest zgodna z Konwencją.
Pracodawcy natomiast powinni budować kulturę inkluzywną, dostosować procesy HR, zapewnić dostępność środowiska pracy, współpracować z organizacjami wspierającymi, głównie z organizacjami pozarządowymi.
Dokumenty Unii Europejskiej i trendy światowe w tym obszarze to m.in.
– Strategia na rzecz osób z niepełnosprawnościami w Unii Europejskiej 2021-2030 (tzw. „Unia równości”)
– Europejski filar praw socjalnych – Plan działania
– Dyrektywa CSRD i ESRS – bodziec rynkowy
– Umowa Partnerstwa PL-UE dla Polityki Spójności 2021- 2027
Wsparcie projektowe zgodne z Konwencją
Pierwsze i fundamentalne założenie to jest: indywidualizacja wsparcia czyli: indywidualna diagnoza, indywidualny plan działania (IPD) oparty o elastyczną kompozycję usług. np. doradztwo zawodowe, staże, praktyki, próbki psychologiczne, prawne pracy, pośrednictwo pracy, grupy wsparcia, psychoterapia, szkolenia (w tym indywidualne) itp.
Ważne jest też wsparcie dla pracodawców. W projektach typowo usługowych dla OzN jest ograniczona możliwość wspierania pracodawców, ponieważ często to wsparcie wchodziłoby w tzw. pomoc publiczną de minimis, a to tworzy dodatkowe skomplikowane procedury, czasem jest to wręcz zabronione.
Często praktykuje się, że pracodawcom w ramach projektu zapewnia się pewne minimalne formy wsparcia, które są związane z konkretną osobą wspieraną w zatrudnieniu. Dlatego warto w projektach mieć zaplanowane, o ile to możliwe, minimalne wsparcie dla pracodawców.
Kolejnym zagadnieniem poruszanym w trakcie webinaru było zatrudnienie wspomagane, które jest dedykowane osobom z niepełnosprawnością intelektualną, całościowymi zaburzeniami rozwojowymi, osobom z długotrwałą niepełnosprawnością psychiczną, z niepełnosprawnością sprzężoną.
Środki na zatrudnienie wspomagane można znaleźć w FERS – Priorytet III: „Dostępność i usługi dla OzN”, Działanie 3.4: Nowe rozwiązania na rzecz OzN, które będzie realizowane w latach 2026-2028.
Obecnie trwają spotkania konsultacyjne dla potencjalnych realizatorów i pracodawców.
Na koniec webinaru osoby zainteresowane zostały zaproszone na Wirtualne Targi Pracy Inclu(vi)sion, które odbędą 3 grudnia br., w Międzynarodowym Dniu Osób z Niepełnosprawnościami Rejestracja: https://kongres.incluvision.pl/registration
Jolanta Kołacz, źródło zdjęcia: Fundacja Aktywizacja
Data publikacji: 10.11.2025 r.
