Pod koniec listopada Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych zorganizowało konferencję, podczas której zaprezentowano wyniki badań terenowych przeprowadzonych w 2007 roku przez zespół Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Temat - integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych na terenie gmin i powiatów. Badania przeprowadzono w 12 gminach województw: małopolskiego, mazowieckiego, lubuskiego, łódzkiego i dolnośląskiego.
W każdej przeprowadzono po kilka wywiadów pogłębionych z przedstawicielami wyodrębnionych środowisk społecznych, z wybranymi osobami niepełnosprawnymi oraz z ich rodzinami, opiekunami oraz sąsiadami. Wybór gmin nie był losowy, a brano pod uwagę ich lepszą lub gorszą sytuację materialną, z podziałem na gminy miejskie i wiejskie, oddalone i położone w pobliżu metropolii, z istniejącymi elementami struktury społeczeństwa obywatelskiego i bez niej, różnych pod względem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Badania dotyczyły głównie osób młodych lub w średnim wieku, aktywnych bądź dopiero szykujących się do rozpoczęcia aktywności edukacyjnej i zawodowej.
Profesor Barbara Gąciarz, która prezentowała wyniki badań i opracowany raport, zwracała uwagę na widoczny podział środowisk lokalnych w małych miasteczkach czy wsiach w zależności od ich zamożności i usytuowania przy większych miastach lub aglomeracjach. Sytuacja osób niepełnosprawnych zależy w dużej mierze od funkcjonowania społeczności lokalnej, udziału w tym instytucji państwowych, organizacji pozarządowych oraz wpływu rynku pracy. Niezależnie od wielkości, umiejscowienia i zamożności środowiska lokalnego dostrzegane są braki narzędzi tworzenia polityki, której sformułowane cele i instrumenty są możliwe do realizacji. Wymagają one zastosowania odpowiednich narzędzi i jasno określonego celu zakładającego odpowiedź na pytanie „co osiągniemy?”, a nie „co zrobimy?”.
Środowisko osób niepełnosprawnych na terenach wiejskich postrzegane jest przez pryzmat stereotypów, co pociąga za sobą bariery w integracji społecznej, utrwala negatywne wzorce zachowań, postawy roszczeniowe i wykluczenie społeczne. Osoby niepełnosprawne w takich społeczeństwach podlegają podwójnej dyskryminacji – upośledzeniu fizycznemu i cywilizacyjnemu. Zdaniem autorek badań dzieje się tak ze względu na stan zdrowia, istniejące stereotypy, bierność osób niepełnosprawnych, sytuację ekonomiczną, różnice instytucjonalne i pozainstytucjonalne wsparcie tych osób. Dominującą rolę odgrywa działalność opiekuńcza realizowana przez ośrodki pomocy społecznej. W wielu przypadkach rodzi to rozdawnictwo środków publicznych, utrwala
postawy roszczeniowe i spycha do bierności.
Bariery w integracji to przede wszystkim niedostatki infrastruktury technicznej. Syndrom wykluczenia społecznego osób niepełnosprawnych i niedorozwój cywilizacyjny są ściśle ze sobą związane – luka informacyjna biorąca się z niechęci czy niewiedzy pracowników instytucji na terenie lokalnym, nieumiejętność korzystania, a nawet brak dostępu do Internetu powoduje poczucie „zacofania” i bezradności. Pomocne okazują się organizacje pozarządowe; ich udział w integracji społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych jest coraz pozytywniej postrzegany. Współpraca tych organizacji z władzami lokalnymi układa się różnie. Przeszkodami, na jakie zwracają uwagę, są dominacja biurokracji i władcza rola wójta lub starosty.
Uwarunkowania instytucjonalne to głównie obszary związane ze szkolnictwem, służbą zdrowia i rynkiem pracy. Coraz bardziej dostrzegalna jest potrzeba specjalistów od rynku pracy, doradców zawodowych, ale także doradztwa „życiowego” – pomocy w rozwiązywaniu codziennych problemów osób niepełnosprawnych. Najgorzej w badaniach wyszły tereny wiejskie, gdzie widoczna jest porażka polityki integracyjnej i słabość administracji samorządowej.
Prof. Antonina Ostrowska skupiła się na przedstawieniu środowiska otaczającego osoby niepełnosprawne. W swojej analizie wzięła pod uwagę następujące obszary: warunki życia osób niepełnosprawnych, aktywność społeczno-zawodową, życie rodzinne, zasoby wsparcia rodzinnego, wsparcie instytucjonalne, wsparcie ze strony nieformalnych relacji społecznych oraz kompetencje społeczne osób niepełnosprawnych. W każdym
z tych obszarów występuje wiele nieprawidłowości, które są konsekwencją zjawiska marginalizacji czy też dyskryminacji osób niepełnosprawnych. Prowadzone przez prof. Ostrowską badania jakościowe wskazują kierunki działań w obszarach, gdzie brak jest faktycznej współpracy między instytucjami i otoczeniem niepełnosprawnych mieszkańców.
Prof. Elżbieta Tarkowska zajęła się problemem wykluczenia społecznego na terenach wiejskich i małomiasteczkowych, podkreślając występujące w Polsce obszary biedy i bogactwa. Podziały te widoczne są
w dużych miastach, co w przypadku krajów wysoko rozwiniętych dostrzec można w postaci „slumsów” i „city”. W Polsce bieda i ubóstwo ma jeszcze głównie charakter wiejski, co odzwierciedla się w stanie zdrowia mieszkańców wsi, poziomie edukacji, dostępie do rynku pracy. Wykluczenie społeczne mieszkańców wsi dotyka szczególnie dzieci i młodzież, które, często nie mając alternatywy dla swojej przyszłości, dziedziczą biedę i ubóstwo z całym bagażem negatywnych postaw.
Prof. Zofia Kawczyńska-Butrym podjęła temat niepełnosprawności na wsi. Jej zdaniem środowisko lokalne generuje problemy i działa synergicznie wraz z ograniczeniami grupy i jednostki. Samo dostrzeżenie występowania niepełnosprawności nie wystarczy. Niezbędne jest dogłębne poznanie przyczyny i jej skutków. Ważne jest indywidualne podejście do danej osoby i podejście grupowe. Społeczność lokalna jako grupa może uczestniczyć w realizowaniu programów wspierających osoby niepełnosprawne. Jej wpływ na osoby wykluczone powinien
odbywać się poprzez działania włączające mieszkańców jak i same osoby niepełnosprawne. Włączanie i wykluczenie można rozpatrywać jako dwie skrajne sytuacje. Zasadniczą różnicą jest to, że wykluczenie prowadzi do bierności i przyjmowania postawy roszczeniowej. Włączanie prowadzi do świadomego i aktywnego uczestnictwa osoby przy udziale rodziny, instytucji czy organizacji w celu zmiany swojej sytuacji życiowej.
Raport to obszerna analiza sytuacji osób niepełnosprawnych stanowiąca dobre podstawy opracowania strategii i formułowania celów podejmowanych działań. Zdaniem jego autorów obecnie funkcjonujący system jest mało elastyczny, nie ma zdolności dostosowania się do specyfiki różnych środowisk. W raporcie pojawia się postulat stworzenia warunków i forum do ich aktywizacji w kształtowaniu i realizowaniu polityki publicznej adresowanej do osób niepełnosprawnych, ale także umożliwienie im aktywności w pełnym zakresie lokalnej polityki. Kluczowymi zagadnieniami są także odpowiednie profilowanie systemu kształcenia (na co najmniej poziomie średnim) oraz stosowanie aktywnych instrumentów oddziaływania na rynek pracy i na pracodawców. Autorzy postulują również zmianę kierunków wydatkowania i sposobu dystrybucji zasobów przeznaczonych na wsparcie osób niepełnosprawnych – z koncentracji na opiece i zaspokajaniu elementarnych potrzeb na tory trwałej poprawy jakości życia tej grupy społecznej.
Podsumowując – dobrze, że powstają tego typu opracowania, które powinny stać się dla instytucji kreujących politykę społeczną odzwierciedleniem tego, co postrzegane jest jako złe, a zarazem pokazujące możliwe do realizacji dobre praktyki.
Dariusz Opioła, Jumar
