Nieprzetarty Szlak – rozwój, zmiana, inkluzja

Jubileusz 35-lecia Nieprzetartego Szlaku skłania do refleksji i podsumowań. Do przyjrzenia się ruchowi artystycznemu osób z niepełnosprawnościami, a także całemu środowisku oraz rozbudowanemu systemowi relacji, instytucji, a przede wszystkim ludziom, którzy go współtworzą. 35 lat to całe pokolenia, w których nastąpiła zmiana… To także moja osobista historia.

Rodowód i początki działalności
Nieprzetarty Szlak rozpoczął się w Lublinie roku 1989, z inicjatywy, a raczej od decyzji Michała Stanowskiego „włączenia się w organizację Wojewódzkiego Przeglądu Zespołów Artystycznych Szkolnictwa Specjalnego”, (…) „już w kwietniu 1991 roku, z Basią Adamczyk i harcerzami z Klubu Promienistych podjęliśmy się współorganizacji części teatralnej przeglądu (…)” – jak czytamy w historii Nieprzetartego Szlaku pisanej przez samego Michała Stanowskiego.

Zaczęło się zwyczajnie, od małego kroku, od odważnej decyzji, a jednocześnie wyraźnej wizji oraz potrzeby organizacji tego przedsięwzięcia zupełniej inaczej, czy jak nazywa to Michał Stanowski – od „całkowitej zmiany koncepcji”.

Nieprzetarty Szlak wyrósł z ruchu harcerskiego oraz ruchu amatorskich teatrów lalkowych inspirowanego przez Alinę Stanowską. Połączenie tych dziedzin i metod pracy wraz z aspektami wychowawczymi i edukacyjnymi w jednej przestrzeni, której bohaterami stały się osoby z niepełnosprawnościami, dało zupełnie nową jakość.

W tamtym okresie było to działanie innowacyjne, włączające osoby z niepełnosprawnościami do wspólnej, twórczej zabawy, a łączenie różnorodnych środowisk integrowało, uczyło współdziałania i rozumienia siebie nawzajem osób, grup do tej pory odizolowanych od siebie – młodzieży (tych z dobrych domów, jak i ze środowisk dysfunkcyjnych), osób z niepełnosprawnościami, dorosłych, harcerzy, studentów, osób starszych…

Włączenie OzN do wspólnego budowania Spotkań Artystów Nieprzetartego Szlaku (SANS)
Przez pierwsze lata inicjatywa skupiała się na organizacji przeglądu teatralnego, lokalnie w Lublinie, a następnie rozszerzała zasięg na całe województwo. Spotkania stale się rozwijały, dochodziły nowe elementy włączające uczestników-artystów we wspólne tworzenie teatru. Od początku istotnym elementem była wspólna zabawa podczas przerw, śpiewanie piosenek, gazetka festiwalowa, konkurs na najciekawsze przebranie, czy bal integracyjny. Każdy z tych elementów stosowany świadomie i konsekwentnie budował klimat Spotkań.

Celem Nieprzetartego Szlaku, całego ruchu jest wzmacnianie osób z niepełnosprawnościami oraz tworzenie środowiska artystycznego, zmiana postrzegania osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. Zależało nam zawsze na budowaniu środowiska opartego na relacjach, rozwoju i wzajemnym uczeniu się poprzez doświadczanie. Teatr stwarza do tego niepowtarzalne możliwości!

Organizacja imprezy artystycznej osób z niepełnosprawnościami – realizowana wspólnie z nimi, a nie dla nich – od początku spoczywała w rękach młodych ludzi. Byli to harcerze, licealiści, wychowankowie świetlic socjoterapeutycznych czy też studenci. Dla wielu z nich (z nas) była to prawdziwa „szkoła życia”. Zaangażowanie w wolontariat Nieprzetartego Szlaku wpłynęło na niejedną decyzję życiową, wybór studiów, czy też ścieżkę kariery zawodowej. Dotyczy to mnie samej – bo jako studentka psychologii dołączyłam do grona organizatorów Spotkań Artystów Nieprzetartego Szlaku (SANS) współtworzących Integracyjny Klub Animatorów. Środowisko, które tworzyli, było fascynujące na tyle, że uczestniczę w nim prawie 30 lat. Moja decyzja podjęta w 1996 roku (wtedy nie miałam świadomości jej doniosłości), jak się okazuje, miała istotny wpływ na moje życie.

Znacząca rola wolontariatu dla rozwoju ruchu Nieprzetartego Szlaku
Przez kolejne lata tworzyliśmy system pracy z wolontariuszami, oparty na indywidualnej odpowiedzialności, zaangażowaniu i współpracy – od działań akcyjnych pojedynczych osób przeszliśmy do całorocznej systematycznej pracy różnych grup tematycznych (opiekunów teatrów osób z niepełnosprawnościami, prowadzącej przegląd grupy animacyjnej, informacji, koordynującej sprawną organizację wydarzenia, itp.) W ciągu całorocznego cyklu Nieprzetartego Szlaku angażowaliśmy ok. 150 wolontariuszy, osób i grup z różnych środowisk. Tworzyliśmy grupę przyjaciół, razem bawiliśmy się, uczyliśmy się teatru, organizacji imprez, czasem robienia niemożliwego. Praca w zespołach i z zespołami była dla mnie już wtedy, świadomym kształceniem młodzieżowych liderów. Dzisiaj z perspektywy, miejsca w którym jestem, widzę to bardzo wyraźnie.

Moje osobiste wieloletnie doświadczenia współtworzenia ruchu Nieprzetartego Szlaku pokazują mi jak różnorodne i wszechstronne podejmowaliśmy inicjatywy. Twórcze, innowacyjne, systemowe.

Równolegle działało środowisko instruktorów – opiekunów teatrów osób z niepełnosprawnościami. Byli to zarówno nauczyciele szkół specjalnych, instruktorzy terapii zajęciowej z WTZ, domów pomocy społecznej czy pracownicy innych placówek. Najczęściej były to osoby działające z pasji, po godzinach swojej pracy, bez zaplecza teatralnego, czasem bez wsparcia instytucji. Dzięki systematycznej pracy Rady Konsultantów (a w tym gronie przede wszystkim ś.p. Aliny Stanowskiej, Andrei Jaworskiej oraz Barbary Kasprzak, Janusza Szymańskiego, Michała Stanowskiego), całej rzeszy specjalistów z różnych dziedzin teatru, muzyki, plastyki czy ruchu scenicznego, organizowane były cykliczne warsztaty teatralne: zarówno jednodniowe spotkania dla instruktorów, konsultacje teatralne z grupami, próby na scenie przed SANS, omówienia spektakli, a także tygodniowe Letnie Warsztaty Nieprzetartego Szlaku. Praca zaczynała się od budowania scenariusza, poprzez dobór technik teatralnych do potrzeb i możliwości podopiecznych-aktorów, przez oprawę plastyczną, scenografię, kostiumy, oprawę muzyczną, aż po próby i występ na prawdziwej scenie teatralnej z profesjonalną obsługą techniczną. W Nieprzetartym Szlaku tworzyliśmy przestrzeń do rozwoju, z założeniem, że sztuka jest „pełnoprawna” i „pełnosprawna”. Teatr, forma ma być dostosowana do potrzeb i możliwości osoby, wykorzystując jej potencjał, inspirując jednocześnie do indywidualnego rozwoju. Ważna jest jakość, czystość przekazu, a wynika to zarówno z szacunku do aktora, osoby niepełnosprawnej, jak i z szacunku do widza.

Ruch artystyczny OzN jako część kultury
Towarzyszył temu głębszy namysł – teoretyczny, naukowy, we współpracy ze środowiskami akademickimi, szczególnie z lubelskimi uczelniami. Międzynarodowy Nieprzetarty Szlak stał się miejscem spotkania praktyków, amatorskiego ruchu teatralnego osób z niepełnosprawnościami ze specjalistami, arteterapeutami z Polski i z zagranicy. W latach 2005-2008 organizowaliśmy we współpracy z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim Międzynarodowe Konferencje Arteterapii „Od teatru do terapii”, wraz z wydaniem publikacji „Tom I: Między teorią a praktyką”, której byłam współredaktorką. Od samego początku podejmowaliśmy świadome starania, aby ruch artystyczny osób z niepełnosprawnościami, realizowany jako Nieprzetarty Szlak, traktowany był jak część kultury a nie pomocy społecznej. Dzisiaj ma to swoje potwierdzenie w przyznanych odznakach honorowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Trzydzieści lat temu nie było to oczywiste, a czasem nawet uważane za „dziwactwo”.

Przez lata w województwie lubelskim (a także następnie lwowskim, brzeskim, na Śląsku oraz w Polsce, Ukrainie i Białorusi) powstawało silne środowisko teatralne instruktorów pracujących z grupami artystycznymi osób z niepełnosprawnościami. Środowisko, w którym kolejne osoby stawały się ekspertami w swoich społecznościach lokalnych, także w środowiskach osób pełnosprawnych. W tym czasie grupy teatralne rozwijały swój repertuar, własną historię, tradycje oraz specyfikę pracy. Artystów oraz Teatry Nieprzetartego Szlaku można bliżej poznać tutaj Artyści Nieprzetartego Szlaku – Nieprzetarty Szlak

Stały i twórczy rozwój Spotkań Teatralnych aż do całorocznego cyklu Nieprzetartego Szlaku i współpracy międzynarodowej
Nieprzetarty Szlak stale się rozwijał. Od jednej imprezy – Spotkań Teatralnych aż do całorocznego cyklu imprez; od początku towarzyszącego Konkursu na Znak Graficzny NS, następnie konkurs i wystawa plastyczna, które od imprezy towarzyszącej przeglądowi stały się samodzielnymi wydarzeniami; w 1998 roku odbyła się pierwsza impreza muzyczna, czyli Ogólnopolski Konkurs Piosenki, obecnie to Spotkania z Piosenką. Na każdym etapie przygotowań do Finałowych Spotkań Teatralnych SANS, osoby z niepełnosprawnościami były i są włączane w tworzenie i współorganizację tych przedsięwzięć. Całość tego zamysłu – współtworzonego latami ujęta została w spójną koncepcję (Koncepcja Nieprzetartego Szlaku – Nieprzetarty Szlak).

Przełomowy stał się rok 2001, kiedy to nawiązaliśmy współpracę międzynarodową z grupą osób z Ukrainy, ze Lwowa. Wiązało się to także z indywidualną odważną decyzją konkretnej osoby – Viry Voytyuk – to ona, wspierana przez Romana Moschovczenko, podjęła się organizacji Festiwalu we Lwowie. Tak zaczęła się historia Neprotoptanej Stezhyny, zarówno festiwalu, jak i powstania organizacji, która działa do dzisiaj. Międzynarodowe działania i przeniesienie idei pracy artystycznej z osobami z niepełnosprawnościami na teren okręgu lwowskiego oparte były na partnerstwie, wymianie doświadczeń, współtworzeniu Międzynarodowego Nieprzetartego Szlaku. To we Lwowie odbywały się Spotkania Poetyckie, jako dopełnienie cyklu imprez Nieprzetartego Szlaku. Razem z Virą Voytuk w 2004 roku rozpoczęliśmy działania w Brześciu, okręgu brzeskim w Białorusi. Osobą, która stała się liderem białoruskich działań Neprataptanego Szlachu był Ivan Szmyga. Pierwszym organizatorem był Wasiliy Borisow, następnie koordynację Festiwalu przejęła Irina Trotiuk. Partnerską współpracę z białoruską organizacją rozpoczęliśmy rok wcześniej dzięki Alicji Jankiewicz i Lubelskiemu Forum Organizacji Osób z Niepełnosprawnościami – Sejmik Wojewódzki. Odkąd pamiętam, Alicja Jankiewicz była częścią naszego środowiska, lubelskie organizacje pozarządowe współpracowały ze sobą i dzieliły doświadczeniami. Osobiście doświadczyłam Jej wsparcia na początku mojej działalności społecznej.

Międzynarodowy Nieprzetarty Szlak stawał się płaszczyzną wymiany nie tylko instruktorów, wolontariuszy, ale także teatrów i grup artystycznych osób z niepełnosprawnościami. To oddolne inicjatywy dawały podwaliny do nawiązania współpracy między instytucjami, organizacjami pozarządowymi, a także instytucjami samorządowymi poszczególnych miast, regionów i krajów. Jestem przekonana, że działania w ramach międzynarodowego ruchu artystycznego osób z niepełnosprawnościami przyczyniły się do budowania i wzmacniania społeczeństwa obywatelskiego w każdym z krajów – w Polsce, w Ukrainie i w Białorusi.
Wymiana artystyczna i teatralna osób z niepełnosprawnościami, ich rodzin, instruktorów, wolontariuszy poszerzała się do trwałej współpracy pomiędzy instytucjami. A w różnych kryzysowych momentach do wzajemnego wspierania się, co miało szczególne znaczenie w momencie wybuchu pełnoskalowej wojny w Ukrainie. Do dziś Fundacja Nieprzetartego Szlaku prowadzi w Lublinie ośrodek recepcyjny dla osób z niepełnosprawnościami (Przystań Lublin NS). Z kolei w Skrzynickim Ośrodku Teatralnym działa Przystań Skrzynice NS dla osób z Ukrainy. Przyjaźnie także trwają do dziś.

Rozwój Nieprzetartego Szlaku na przestrzeni 35 lat można pokazywać przez pryzmat indywidualnych osób, ale także kolejnych pokoleń. Znana jest historia Katarzyny Rak, która jako uczennica Liceum Społecznego im. Adama Stanowskiego została pierwszą młodzieżową organizatorką SANS, a dziś jest nauczycielką w SOSW oraz instruktorką teatru osób z niepełnosprawnościami; przykład Anny Haraszczuk Dybowskiej, która jako studentka była wolontariuszką, przez wiele lat pilotką-opiekunką Teatru Kruszynki, następnie instruktorką pracującą w Przedszkolu Specjalnym nr 11 w Lublinie, aż do pełnienia obecnie funkcji wicedyrektorki tej placówki. Karolina Czajka uhonorowana w tym roku medalem „Zasłużony dla Miasta Lublin” oraz odznaką honorową Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Zasłużony dla Kultury Polskiej”, będąc jako dziecko podopieczną świetlicy, w kolejnych latach jako wolontariuszka Nieprzetartego Szlaku współorganizowała grupę animacyjną, prowadziła przez lata Spotkania Teatralne, została głównym Organizatorem Spotkań z Piosenką oraz organizowała liczne międzynarodowe imprezy i wydarzenia artystyczne, została pedagogiem, muzykoterapeutką. To historia osoby zasłużonej dla kultury! Historie te pokazują indywidualny rozwój osoby, a jednocześnie środowiska teatralnego, artystycznego osób z niepełnosprawnościami, arteterapeutycznego oraz całego ruchu Nieprzetartego Szlaku.

Na Nieprzetartym Szlaku wyrosły i wychowały się pokolenia
Idea pracy artystycznej i teatralnej z osobami z niepełnosprawnościami w 2007 roku zagościła także na Śląsku. Wraz z grupą zaangażowanych osób Wojciech Kotylak przez wiele lat koordynował Śląski Nieprzetarty Szlak, aby następnie przekazać pałeczkę swojej córce Darii Kotylak. Przez 10 lat realizowane były Chełmskie Spotkania Nieprzetartego Szlaku oraz Podkarpackie Spotkania Nieprzetartego Szlaku.

Pokolenia wyrosły i wychowały się na Nieprzetartym Szlaku. Przede wszystkim kolejne pokolenia rodziny Stanowskich, które angażował Michał – od Pani Aliny Stanowskiej, swojej mamy, włączając własne dzieci – Joannę i Maćka, a następnie Anię i Piotra, którzy byli jednymi z najmłodszych wolontariuszy wręczając aktorom kwiaty na scenie. Wolontariusze zaangażowani 20 czy 15 lat temu, po latach wracają na SANS wraz z własnymi rodzinami, dziećmi, i to one stają się kolejnym aktywnym pokoleniem wolontariuszy Nieprzetartego Szlaku.

Moja rodzina od lat towarzyszy Spotkaniom, także w „onlajnie”. Anastasiya Voytyuk we Lwowie prowadzi już od lat organizację MTC NS (Mystecko-Terapeuczyny Centr Neprotoptana Stezhyna) i koordynuje Neprotoptana stezhyna Unbeaten Path, którą 24 lat temu zakładała Vira Voytyuk, jej mama. Anastasiya Voytyuk zainicjowała Międzynarodowy Konkurs Fotograficzny Teatr w Obiektywie (TwO). Fotografie od początku wykorzystywaliśmy w pracy w Nieprzetartym Szlaku. Sama robiłam tysiące zdjęć podczas spektakli, aby potem móc wykorzystywać je na omówieniach z instruktorami. Chodziło zarówno o wydobycie piękna, artystyczne ujęcia spektaklu, dokumentację i pamiątkę dla aktorów, ale także o wychwycenie tego co, było błędem i wskazanie tego, nad czym trzeba dalej pracować. Fotografia stała się narzędziem pracy warsztatowej z instruktorami teatralnymi. Po latach takiej „obsługi” fotograficznej Imprez Nieprzetartego Szlaku, pomysł Anastasiy, aby zorganizować w ramach Przeglądu konkurs fotograficzny łączący pasjonatów teatru i fotografii okazał się strzałem w dziesiątkę.
Obecnie trwa 16. edycja Międzynarodowego Konkursu Fotograficznego TwO organizowanego podczas SANS ukazując artystyczne oblicze ruchu Nieprzetartego Szlaku. Fotografie i organizowane wystawy niezmiennie wpływają na pozytywny stosunek społeczeństwa do twórczości osób z niepełnosprawnościami. Przyznaję, że dumą napawa mnie fakt, że Natalia Dudek, wybitna już fotografka, została szefową Międzynarodowego Konkursu Fotograficznego Teatr w Obiektywie, a ponad 20 lat temu była podopieczną świetlicy, którą prowadziłam w Lublinie. Losy wolontariuszy Nieprzetartego Szlaku wciąż przeplatają się w różnych miejscach i w różnym czasie.

Nieprzetarty Szlak stale inspiruje, rozwija się i tworzy więzi
Podczas tegorocznych 35. Spotkań Teatralnych, na Jubileuszowym SANS-ie, którego tematem była RODZINA usłyszałam wielokrotnie, że instruktorzy, wolontariusze, artyści czują się Rodziną Nieprzetartego Szlaku.
Jest w tym pewien fenomen, że Nieprzetarty Szlak tyle lat trwa, rozwija się, przychodzą kolejne pokolenia.
W Nieprzetartym Szlaku zawsze jest otwartość, gotowość przyjęcia osoby, przyjścia z pomocą i szukania rozwiązań.
Istotne jest podejście pokazujące, że można niemożliwe, że można inaczej, z jednoczesnym wskazaniem jak można. Nieprzetarty Szlak stale inspiruje, stwarza przestrzeń wymiany doświadczania, dzielenia się i bycia razem. Bazuje na relacjach, tworzy więzi, stawia na jakość.
Realizuje to poprzez sztukę, teatr, arteterapię – to tylko i aż narzędzia.
Podczas SANS wybrzmiało, że to płynie z serca. Jest autentyczne.
W centrum jest Osoba.
Bo Nieprzetarty Szlak to ludzie, którzy go tworzą!

Więcej o Międzynarodowym Nieprzetartym Szlaku.

Agnieszka Wojnarowska-Śmietana, fot. archiwum Nieprzetartego Szlaku
Źródło: https://niepelnosprawnilublin.pl/
Śródtytuły pochodzą od redakcji portalu Nasze Sprawy

Data publikacji: 16.08.2025 r.