Budujmy świat bez barier. Kampania na rzecz ustanowienia roku 2025 „Rokiem Dostępności”

Dostępność ma wiele twarzy, stawia na różnorodność i niewykluczanie nikogo. Dostępności nie uda się ustanowić tylko przepisami prawnymi, bo sama w sobie jest prawem. Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich polityk publicznych. Środowisko organizacji pozarządowych zainicjowało kampanię społeczną na rzecz ustanowienia przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej roku 2025 „Rokiem Dostępności”.

Dostępność jest prawem człowieka, a nie przywilejem
Dostępność będzie zmieniać naszą rzeczywistość. Świat bez barier, to nie moda – to konieczność. Polska ratyfikując w 2012 r. Konwencję ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych zobowiązała się do wprowadzenia ram prawnych, które przyczynią się do poprawy sytuacji osób z niepełnosprawnościami poprzez umożliwienie im rzeczywistego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, na równi z innymi. W ten sposób Konwencja stanowi pierwszy międzynarodowy akt prawny zmieniający podejście do niepełnosprawności poprzez przesunięcie akcentu na prawa człowieka. Tym samym stanowi jedno z najważniejszych osiągnięć w zmianie jakości życia osób z niepełnosprawnościami. Polska dążąc do realizacji zobowiązań, wynikających z Konwencji, zobowiązała się do podejmowania działań służących zapewnianiu i systemowemu wdrażaniu zasad dostępności do polityk publicznych.

Dostępność to proces, który zakłada ciągłe zmiany i pokonywanie wyzwań. Powinniśmy uczyć się na błędach z przeszłości oraz starać nie popełniać ich w przyszłości. W 2025 r. minie 5 lat od uchwalenia przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oraz ustawy z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych. Przed 2019 r. dostępność nie miała swojego gospodarza – teraz są nimi koordynatorzy ds. dostępności. Poprzednio w przepisach prawnych nie było określonych kar finansowych za brak stosowania zasad dostępności przez podmioty publiczne – teraz może wiązać się to z sankcjami finansowymi. W tym zakresie osobom ze szczególnymi potrzebami przysługuje procedura wnioskowo-skargowa.

W 2025 r. przypada również koniec okresu obowiązywania rządowego programu Dostępność Plus 2018-2025, który zainicjował systemowe włączenie dostępności do różnych obszarów i polityk publicznych. Program Dostępność Plus zakłada potrzebę stworzenia szerokiej sieci współpracy międzysektorowej na rzecz dostępności. W tym zakresie istnieje potrzeba ewaluacji dotychczasowych działań na rzecz dostępności oraz opracowania nowego dokumentu programowego na kolejne lata.

Dostępność nie potrzebuje czarów, potrzebuje działania
Na dostępność powinniśmy spojrzeć z innej perspektywy. Czary nie są potrzebne, aby uczynić świat dostępny dla wszystkich. Do tego potrzebne są świadome działania, a nie magiczne rozwiązania. Dostępność ma wiele twarzy – stawia na różnorodność i niewykluczanie nikogo. Osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do żądania zapewnienia dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej. Chcą być traktowane podmiotowo oraz mieć świadomość, że ktoś się nimi interesuje i próbuje uwzględnić ich potrzeby. Dzięki zapewnianiu dostępności produktów, usług i przestrzeni – może z nich korzystać, jak największa liczba osób ze szczególnymi potrzebami. Ponadto produkty i usługi, pierwotnie zaprojektowane z myślą o osobach z niepełnosprawnościami, z biegiem czasu są powszechnie stosowane przez wszystkich w codziennym życiu.

Dostępność dotyczy nas wszystkich. Zakłada zapewnienie tych samych możliwości wszystkim ludziom, bez względu na ich ograniczenia wewnętrze, zewnętrzne i zmieniające się okoliczności. Nadzwyczajne okoliczności, jakie stworzyła pandemia COVID-19, wykazały niezbicie, że bariery utrudniające udział w różnych sferach życia nie dotyczą jedynie osób z niepełnosprawnościami. Skutki globalnych ograniczeń społeczno-gospodarczych sprawiły, że ludzie na całym świecie stali się na czas trwania pandemii COVID-19 – osobami ze szczególnymi potrzebami.

Łańcuch dostępności jest tak mocny, jak jego najsłabsze ogniwo
Przykład zawsze idzie z góry. Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej wprowadziło procedurę wdrażania ujednoliconego programu certyfikacji dostępności przez podmioty niepubliczne, tj. NGO i przedsiębiorców. Certyfikowanie dostępności zostały przyznawane akredytowanym podmiotom, które dysponują odpowiednimi zasobami organizacyjnymi, kadrowymi i narzędziami pozwalającymi na należyte przeprowadzenie procesu certyfikacji. Certyfikacja dostępności stanowi ważne ogniwo w łańcuchu dostępności. Z punktu widzenia dostępności wszystkie ogniwa łańcucha są jednakowo ważne. Każdy element łańcucha wpływa na inne i jest od nich zależny. Każde ogniwo łańcucha dostępności powinno być odpowiednio połączone i uzupełniać się tak, aby osoby z niepełnosprawnościami nie napotykały barier w codziennym życiu.

Dostępności nie uda się ustanowić tylko przepisami prawnymi – dostępność sama w sobie jest prawem. W tym zakresie standardy dostępności często wyprzedzają przepisy prawne. W wielu przypadkach standardy stawiają większe wymagania, niż te wynikające z przepisów prawnych. Stąd mogą stanowić inspirację dla dalszych działań legislacyjnych w zakresie zapewnienia dostępności. Obecnie w przestrzeni cyfrowej obowiązuje międzynarodowy standard zawierający wytyczne dotyczące dostępności treści na stronach internetowych (WCAG – Web Content Accessibility Guidelines). Praktycznie jest to jedyny standard dotyczący dostępności cyfrowej, który jest jednocześnie przepisem prawnym.

I Ty, możesz zostać Liderem Dostępności
Każdy może zostać Liderem Dostępności w swojej małej społeczności lokalnej. Dostępność zaczyna się od drugiego człowieka. Każdy z nas jest inny – wszyscy jesteśmy równi. Wystarczy czynić nawet małe kroki, aby przestrzeń publiczna każdego dnia stawała się coraz bardziej dostępna. Zaczyna się od wzrostu świadomości i zrozumienia potrzeb osób z niepełnosprawnościami, zaś kończy na konsekwentnym wprowadzaniu zmian – krok po kroku. W dostępności nie ma drogi na skróty. Dostępność to nieustająca podróż – a nie cel sam w sobie. Dostępność jest jak mapa drogowa, która nie ma jednej drogi i nigdy się nie kończy. Zaszliśmy tak daleko, ale przed nami jeszcze długa droga.

Należy sprawić, żeby dostępność nie była mitem – a stała się rzeczywistością
Dostępność dla coraz większej grupy osób z niepełnosprawnościami jest gwarantem samodzielnego, niezależnego i lepszego życia. Podniesienie jakości życia wymaga całościowego i systemowego podejścia, które uwzględnia różnorodne aspekty życia. Stanowi wielowymiarowy i długotrwały proces, który obejmuje różne aspekty życia. Niestety, to jakościowe rozumienie pojęcia dostępności jest nadal w Polsce mało rozpowszechnione z powodu niesłusznego założenia, że tak pojęta dostępność służy tylko nielicznej grupie społeczeństwa. Może to wynikać z braku świadomości na temat rzeczywistych potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami, w tym: osób z niepełnosprawnościami, seniorów, kobiet w ciąży, rodziców z małymi dziećmi, osób o nietypowym wzroście, osób wykluczonych cyfrowo, cudzoziemców, czy podróżnych z ciężkimi lub nieporęcznymi bagażami itp.

Dostępność to również usuwanie barier mentalnych i panujących stereotypów wokół niepełnosprawności. Należy zmienić powszechne przekonanie, że dostępność dotyczy wyłącznie osób z niepełnosprawnościami. W rzeczywistości miejsca w przestrzeni publicznej dostępne dla osób z niepełnosprawnościami, są jednocześnie przyjazne: seniorom, podróżnym i rodzinom z małymi dziećmi – czyli osobom w każdym wieku.

Potrzebna jest zmiana sposobu myślenia NGO o dostępności
Zgodnie z zasadą „nic o nas bez nas” środowisko osób z niepełnosprawnościami powinno aktywnie angażować się w tworzenie polityk publicznych dotyczących dostępności. Jednak w praktyce rzadko udaje się przedstawicielom tych grup skutecznie występować w roli self-adwokatów we własnych sprawach. W związku z tym naturalnym rzecznikiem środowiska osób ze szczególnymi potrzebami są organizacje pozarządowe. Tym bardziej, że NGO pełnią ważną rolę społeczną, do której zaliczamy rzecznictwo interesów grup słabiej reprezentowanych w politykach publicznych.

Sektor pozarządowy powinien ponad podziałami przemawiać jednym obywatelskim głosem w ważnych sprawach publicznych. Praktycznie wszystkie działania podejmowane przez NGO są związane z różnymi obszarami życia społecznego – czyli dotyczą polityk publicznych. Wobec tego III sektor powinien wziąć współodpowiedzialność za proces wdrażania dostępności. Dlatego potrzebna jest zmiana sposobu myślenia NGO w tym temacie. Organizacje pozarządowe powinny widzieć w dostępności nie tylko zestaw obowiązków. W tym zakresie NGO powinny być powszechnie utożsamiane z przestrzeganiem zasad dostępności, nie tylko z powodu przepisów prawnych – ale dlatego, że są zobowiązane same o dostępność zabiegać. NGO mogą odgrywać kluczową rolę w podnoszeniu świadomości społeczeństwa na temat dostępności. To może obejmować lobbowanie za zmianami w przepisach prawnych, zaangażowanie w projekty i kampanie społeczne, czy też inne działania na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami.

Niestety nadal w wielu przypadkach usługi świadczone przez NGO nie są wystarczająco dostępne, aby osoby z niepełnosprawnościami mogły z nich korzystać – na miarę swoich możliwości i aspiracji. Stąd potrzebna jest zmiana filozofii myślenia NGO o świadczeniu usług ukierunkowanych na zapewnianie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Takie podejście oznacza, że dostępność powinna stanowić niezbędny element działalności NGO i być przejawem ich społecznej odpowiedzialności. Jeżeli organizacja pozarządowa funkcjonuje w niedostępnej przestrzeni – to stanowi to dla niej duże wyzwanie. NGO mogą narzekać, albo mieć wpływ na zmiany. Dlatego nie należy pytać – czy da się to zmienić? Ale zastanowić się – jak to zrobić? Jeżeli już coś zmieniać, to tylko na lepsze. Jednak, aby zacząć wymagać od NGO wdrażania zasad dostępności, najpierw trzeba je do tego odpowiednio przygotować.

Wdrażanie dostępności wymaga międzysektorowego wysiłku
Obecnie stosowane rozwiązania systemowe, w zakresie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, koncentrują się głównie na sektorze publicznym. Jednak podejmowane działanie na rzecz dostępności wymagają współpracy wszystkich sektorów – publicznego, prywatnego i pozarządowego. Napotykane problemy są podobne, ale sposób ich rozwiązywania bywa często odmienny. Wynika to w dużej mierze z dotychczasowych doświadczeń różnych sektorów, jak i obowiązujących przepisów prawnych. Jednak bez społecznej kontroli – zmiany na rzecz zwiększenia dostępności będą zachodzić w niewystarczającym tempie. Wobec tego NGO powinny nie tylko same stosować zasady dostępności, ale także mobilizować administrację publiczną i podmioty gospodarcze do zwiększania efektywności jej wdrażania.

Międzysektorowe partnerstwo na rzecz dostępności tworzy zjawisko krzyżowania się i zazębiania różnych polityk publicznych. Zamiast działać oddzielnie, partnerzy mogą stanowić skoordynowaną sieć współpracy w celu wypracowania rozwiązań, które zwiększą dostępność w różnych obszarach życia. W tym wypadku istotny czynnik ułatwiający współpracę partnerską stanowić będzie stosunkowo duże doświadczenie administracji publicznej we wdrażaniu dostępności. Z kolei NGO zazwyczaj działają w sposób niestandardowy i mają dużą zdolność projektową, co może okazać się ich atutem. Natomiast podmioty gospodarcze stosują innowacyjne rozwiązania i charakteryzują się dużą zdolnością adaptacyjną.

Stąd podejście partnerskie może okazać się kluczowym rozwiązaniem przyspieszającym proces powszechnej standaryzacji w zakresie dostępności. Współpraca międzysektorowa umożliwia wymianę najlepszych praktyk oraz zapobiega powielaniu podobnych rozwiązań. Przykładem jest międzysektorowa współpraca w ramach Lubelskiego Partnerstwa na Rzecz Dostępności (www.liderzydostepnosci.pl), którego Sekretariat prowadzi Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych (FLOP).

Stawiamy na zapewnienie dostępności niektórych produktów i usług
Powszechnie obecna transformacja cyfrowa w różnych obszarach życia człowieka, spowodowała wzrost zapotrzebowania na dostępne produkty i usługi związane z branżą nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT). Pandemia COVID-19 tylko przyspieszyła proces wdrażania ICT w życiu codziennym (webinaria, spotkania online lub w systemie hybrydowym, praca i nauka zdalna itp.). Jednak powszechna cyfryzacja nie powinna być czynnikiem wykluczającym z życia społeczno-gospodarczego osoby z niepełnosprawnościami czy też osoby starsze, które mają niewystarczające kompetencje cyfrowe.

W 2025 r. minie 5 lat od przyjęcia przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej dyrektywy 2019/882, zwanej Europejskim Aktem o Dostępności (EAA – European Accessibility Act), w sprawie zapewnienia większej dostępności niektórych produktów i usług. Głównym celem Europejskiego Aktu o Dostępności jest usuwanie barier dla swobodnego przepływu dostępnych produktów i usług, które wynikają z niespójnego w krajach Unii Europejskiej podejścia do dostępności oraz z rozbieżnych regulacji prawnych w poszczególnych państwach członkowskich.

W tym zakresie w 2025 r. zacznie obowiązywać w Polsce ustawa wdrażająca Europejski Akt o Dostępności, która znacząco wpłynie na zmiany dotyczące wdrażania dostępności, jako standardu w prowadzeniu działalności przez niektóre podmioty gospodarcze. Ustawa wdrożeniowa ma uzupełniać o wymiar rynkowy rządowy Program Dostępność Plus 2018-2025. Takie podejście w dużym stopniu zapewni ochronę konsumentom oraz zabezpieczy ich uprawnienia w zakresie dostępności poprzez określenie zasad dochodzenia swoich praw. W ten sposób przepisy prawne wychodzą naprzeciw potrzebom osób z niepełnosprawnościami, które funkcjonują w obrocie gospodarczym jako konsumenci.

Z kolei dla przedsiębiorców ustawa o zapewnianiu spełniania wymogów dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze (obecnie jest na etapie projektu) będzie czynnikiem rozwoju kreatywności i stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie wdrażania dostępności produktów i usług, a tym samym uzyskania na rynku przewagi konkurencyjnej. Ponadto wprowadzenie nowych rozwiązań prawnych będzie miało pozytywny wpływ na rynek pracy poprzez wzrost zapotrzebowania na menadżerów ds. dostępności w przedsiębiorstwach.

Niech rok 2025 będzie „Rokiem Dostępności” – wprowadźmy słowa w czyn
Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich polityk publicznych. W tym zakresie temat dostępności musi być bardziej widoczny w przestrzeni publicznej. Kształtowanie dostępnej przyszłości to inspirujący cel, który może być realizowany poprzez różne działania. Podjęliśmy już pierwsze kroki, aby położyć podwaliny pod zapewnienie dostępności dla osób ze szczególnymi potrzebami. Teraz należy przenieść ideę budowania świata bez barier, z poziomu koncepcji na realne działania.

W Polsce tradycyjnie Senat Rzeczypospolitej Polskiej uroczyście honoruje wybitne postacie, wydarzenia lub idee, o których powinniśmy szczególnie pamiętać w nadchodzącym czasie. Patronat roku ustanawiany przez Senat RP stanowi okolicznościowe wyróżnienie podejmowane corocznie w drodze uchwały. Podejmowanie uchwał okolicznościowych odbywa się w trybie wyznaczonym Regulaminem Senatu RP. Zgodnie z art. 84 ust. 7 Regulaminu, projekt uchwały w sprawie ustanowienia danego roku rokiem osoby, wydarzenia albo związanego z przypadającą w danym roku rocznicą, może być wniesiony do dnia 31 października poprzedniego roku.

Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych (FLOP) wystąpił z inicjatywą rozpoczęcia kampanii społecznej „2025 Rokiem Dostępności” na rzecz ustanowienia przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej roku 2025 „Rokiem Dostępności”. Otwarta ogólnopolska debata publiczna na temat dostępności prowadzona przez cały 2025 r. przybliży nas do wizji świata, w którym dostępność stanie się powszechnym standardem. Będzie to stanowić istotny krok w stronę pełnej dostępności dla wszystkich.

Tekst i grafika: Wojciech Dec / FLOP

Data publikacji: 21.03.2024 r.