Fundusze europejskie a deinstytucjonalizacja

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Więcek, jeszcze w październiku skierował pismo do ministra Funduszy i Polityki Regionalnej, Grzegorza Pudy wskazując, że – bez konsultacji z partnerami społecznymi – do aneksu do wytycznych Europejskiego Funduszu Społecznego Plus wprowadzono zapisy, które umożliwią finansowanie z funduszy unijnych dużych placówek całodobowych, w tym tworzenie tam mieszkań wspomaganych.

„Stanowiłoby to zaprzeczenie idei deinstytucjonalizacji systemu wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami i starszych” – pisze RPO, prosząc także ministra o odniesienie się do pozbawienia możliwości finansowania z funduszy UE opieki wytchnieniowej organizowanej przez podmioty, które nie są nadzorowane przez administrację rządową.

Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych nakłada na strony obowiązek podjęcia skutecznych i odpowiednich środków w celu umożliwienia osobom z niepełnosprawnościami życia w społeczności lokalnej, a tym samym konieczność przeprowadzenia procesu deinstytucjonalizacj, rozumianej jako przejście od opieki instytucjonalnej do wsparcia na poziomie społeczności lokalnych, z poszanowaniem podmiotowości i przyrodzonej godności wszystkich osób, w tym prawa do decydowania o własnym życiu.

Celem deinstytucjonalizacji jest stworzenie alternatywy dla opieki instytucjonalnej, nie zaś jej wzmacnianie. Fundusze europejskie nie mogą być przeznaczone na utrzymywanie, jak i rozwijanie istniejących instytucjonalnych form. Stanowiłoby to naruszenie zobowiązań wynikających z art. 19 Konwencji.

Obowiązek poszanowania praw osób z niepełnosprawnościami do korzystania ze środków mających zapewnić im samodzielność, integrację społeczną oraz udział w życiu społeczności wyraża też art. 26 Karty Praw Podstawowych.

Stronami Konwencji są zarówno Polska, jak i UE. Jej postanowienia stanowią integralną część prawnego porządku Unii. Ponieważ umowy międzynarodowe zawierane przez UE mają pierwszeństwo przed instrumentami prawa wtórnego, instrumenty te należy interpretować w sposób zgodny z Konwencją. Jej strony są zobowiązane do przyjęcia wszelkich odpowiednich środków ustawodawczych, administracyjnych i innych w celu wdrożenia praw przez nią uznanych i jednocześnie powstrzymywania się od angażowania się w jakiekolwiek działania lub praktyki, które są z nią niezgodne oraz zapewnienia, że władze i instytucje publiczne będą działały zgodnie z Konwencją – podkreślił rzecznik.

W odpowiedzi na pismo RPO minister Grzegorz Puda przedstawił w listopadzie wyjaśnienia opracowane wspólnie z MRiPS, którego działalność skupia się na wdrożeniu m.in. odpowiednich zmian przepisów prawa, a więc praktycznym wdrażaniu deinstytucjonalizacji usług społecznych w Polsce. Z tego powodu, w lipcu 2023 r. Sejm RP przyjął ustawę z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1694).

W ramach nowelizacji wprowadzone zostały zmiany w systemie pomocy społecznej – odpowiada minister Puda. Przede wszystkim wprowadzono do realizacji usługi sąsiedzkie, możliwość realizacji przez domy pomocy społecznej (DPS) usług pobytu krótkoterminowego, dokonano reformy systemu mieszkalnictwa chronionego, wprowadzając w ich miejsce mieszkania treningowe i wspomagane, wdrożono rozwiązania legislacyjne mające na celu ułatwienie procesu usamodzielniania mieszkańców DPS.

Aby mieć pewność, że zaproponowane rozwiązania są zgodne z zapisami Umowy Partnerstwa, MFiPR w pierwszej kolejności musiało pozyskać opinię Komisji Europejskiej jako strony tego dokumentu. Komisja Europejska nie zgłosiła do niego żadnych zastrzeżeń. W toku prowadzenia prac legislacyjnych przeprowadzone zostały pełne konsultacje ww. zmian, w tym z podmiotami społeczeństwa obywatelskiego – podkreślił minister.

W związku z możliwością realizacji przez DPS usług wsparcia krótkoterminowego należało także dookreślić przepisy Wytycznych dotyczące tzw. otwierania się placówek na usługi świadczone w społeczności lokalnej.

DPS zgodnie z definicją opieki instytucjonalnej jest przykładem placówki realizującej taki rodzaj opieki. Tym samym tworzenie mieszkań wspomaganych, treningowych lub innych mieszkań z usługami/ze wsparciem na terenie DPS, nie jest możliwe zgodnie z obowiązującymi zapisami Wytycznych, jak też nie będzie możliwe zgodnie z zapisami projektu zmian tego dokumentu. Na skutek apeli partnerów społecznych, zaproponowano także zmianę zapisów ograniczających maksymalną możliwą liczbę mieszkań zlokalizowanych w jednym budynku.

„W ramach EFRR inwestycje infrastrukturalne w placówki świadczące całodobową opiekę długoterminową (całodobowe usługi opiekuńcze) w instytucjonalnych formach są niedozwolone. Aby umożliwić przejście od opieki zinstytucjonalizowanej do środowiskowej, placówki te będą mogły być beneficjentem EFS+ na inwestycje stricte pozainfrastrukturalne, mające na celu deinstytucjonalizację usług. Zarządzający tymi instytucjami będą mogli korzystać z EFS+ na rozwój nierezydencjalnych i nieizolowanych form wsparcia dziennego, środowiskowego, wsparcia wytchnieniowego, wspomagania w domu oraz tworzenie partnerstw z innymi dostawcami usług w celu deinstytucjonalizacji”.

Na mocy zmienionych przepisów prawa oraz obowiązków wynikających z Umowy Partnerstwa, Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej wraz z Ministerstwem Rodziny i Polityki Społecznej przygotowało załącznik do Wytycznych EFS+ precyzujący zasady wsparcia w tym obszarze. Zawarto w nim rozwiązania zabezpieczające odpowiednie wydatkowanie środków unijnych, tak aby realizacja wsparcia w zakresie otwierania się placówki, nie wzmacniała jednocześnie jej potencjału instytucjonalnego.

Odnosząc się natomiast do kwestii lokalizacji mieszkań treningowych, wspomaganych lub innych mieszkań z usługami/ze wsparciem, minister poinformował, że „mieszkania treningowe, mieszkania wspomagane oraz mieszkania z usługami/ze wsparciem nie mogą być zlokalizowane na nieruchomości, na której znajduje się placówka opieki instytucjonalnej, rozumiana zgodnie z definicją zawartą w wykazie pojęć”.

Wskazał, że nie ograniczono możliwości organizacji opieki wytchnieniowej przez podmioty, które nie są nadzorowane przez administrację rządową. Aby zapewnić, że opieka ta realizowana jest w odpowiednich standardach, do projektu nowelizacji Wytycznych EFS+ dodano następujący zapis: „Opieka wytchnieniowa w placówkach innych niż DPS może być realizowana w placówkach, w których liczba miejsc całodobowego pobytu jest nie większa niż 8. IZ RP (Instytucja Zarządzająca Regionalnym Programem) może umożliwić świadczenie takiej opieki również w większych placówkach pod warunkiem, że IZ RP w porozumieniu z właściwym ROPS określi minimalne standardy świadczenia takich usług” – zaznaczył minister Puda.

Podsumowując skonstatował, że nowelizacja Wytycznych EFS+ nie spowoduje możliwości wsparcia instytucjonalnych form opieki, a wzmocni deinstytucjonalizację poprzez ograniczenie liczby miejsc w instytucjach, a przede wszystkim rozwój usług świadczonych w społeczności lokalnej.

Info: RPO, oprac. IKa, fot. pixabay.com

Data publikacji: 16.11.2023 r.