Niepełne wsparcie osób z autyzmem w edukacji, system nie dostrzega osób dorosłych, uważa NIK

Najwyższa Izba Kontroli sprawdziła w 10 placówkach szkolnych czy osoby z autyzmem i zespołem Aspergera mają zapewnioną możliwość kształcenia zawodowego oraz przygotowania do pracy i samodzielnego życia.

W Polsce dopiero w latach 80. zaczęto diagnozować te zaburzenia. Dlatego jest tak niewielka liczba osób z rozpoznanym autyzmem czy zespołem Aspergera w wieku 40 lat i starszych. Obecnie ta niepełnosprawność jest coraz bardziej powszechna. Blisko jedna piąta wszystkich niepełnosprawnych w Polsce w wieku do lat 16, to właśnie osoby autystyczne lub z zespołem Aspergera. Państwo jest zobowiązane do zapewnienia im edukacji na wszystkich szczeblach kształcenia, a dorosłym pomocy w uzyskaniu i utrzymaniu zatrudnienia.

Z edukacją coraz lepiej, wsparcie jednak niepełne

W okresie objętym kontrolą – lata szkolne 2016/2017 i 2018/2019 – dla większości uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera stworzono warunki do uzyskania wykształcenia i przygotowania do zawodu. Było to możliwe dzięki środkom finansowym przekazanym na ten cel. W latach 2016-2018 subwencja na kształcenie uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera stanowiła od 37 proc. do 41 proc. całej kwoty przeznaczonej na organizację kształcenia specjalnego uczniów z niepełnosprawnością. Pozwoliło to m.in. na zatrudnienie dodatkowego nauczyciela, zajęcia rewalidacyjne rozwijające umiejętności społeczne, pomoc materialną na zakup podręczników. Te formy wsparcia umożliwiły wielu uczniom z autyzmem lub zespołem Aspergera naukę – z dobrymi efektami – w ogólnodostępnych szkołach, a nie placówkach specjalnych, czy tylko poprzez nauczanie indywidualne.. Prawie wszyscy uczniowie objęci badaniem Izby (92 proc.) uzyskiwali pozytywne wyniki nauczania i promocję do następnej klasy.

Niestety, w placówkach ogólnodostępnych (w siedmiu na dziesięć skontrolowanych) nie wykorzystano wszystkich możliwości udzielenia wsparcia uczniom z autyzmem lub zespołem Aspergera. Przede wszystkim brakuje specjalistów, często istnieje konieczność przyjęcia osób na część etatu pracujących w innych instytucjach, co komplikuje organizację zajęć zarówno dla specjalistów jak i uczniów. Poza tym szkoły ogólnodostępne, borykające się z trudnościami lokalowymi, rzadko miały możliwość wydzielenia specjalnych pomieszczeń do rewalidacji lub tzw. miejsc wyciszeń dla uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera. Odbywały się one najczęściej w pokoju pedagoga szkolnego lub w ogólnodostępnych salach. Pod tym względem szkoły specjalne były lepiej przygotowane.

NIK zwraca także uwagę, że w 40 proc. skontrolowanych szkół nie oceniano efektywności udzielanego wsparcia. W przypadku gdy formy pomocy okazywały się nieskuteczne nie modyfikowano ich.

Niestety, znaczna  część uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera kończy edukację na poziomie szkoły podstawowej (dawniej gimnazjum). Np. w  roku szkolnym 2018/2019 do szkół  podstawowych i gimnazjów uczęszczało: 33 209 uczniów a do szkół ponadgimnazjalnych i przysposabiających do zawodu: 5 378 uczniów.

Uczniowie kontynuujący naukę na poziomie średnim, jak wykazują dane z Centralnej Komisji Egzaminacyjnej (CKE), najczęściej wybierali kształcenie w zawodach: technik informatyk, technik teleinformatyk, kucharz, technik żywienia i usług gastronomicznych. Blisko połowa z nich przystąpiła do matury a średnie wyniki tych egzaminów nie różniły się znacznie od średniej wszystkich zdających. Było to także możliwe dzięki specjalnym arkuszom egzaminacyjnym dostosowanym do uczniów z tymi niepełnosprawnościami.

Jak wynika z informacji uzyskanych przez NIK osoby ze spektrum autyzmu podejmują studia wyższe i ich problemy są tam zauważane. Jednak nie wiadomo , ile osób z tymi zaburzeniami uczęszcza na studia i je kończy.

System wsparcia nie dostrzega dorosłych osób z autyzmem

Osoby dorosłe, które zakończyły etap edukacji, nie mają zagwarantowanej kontynuacji wsparcia i pełnego dostępu do skutecznej rehabilitacji zawodowej i społecznej, umożliwiającej przygotowanie ich do pracy i samodzielnego życia. Zdaniem NIK może to prowadzić do wykluczenia społecznego dorosłych osób z autyzmem lub zespołem Aspergera.

Większość osób z autyzmem lub zespołem Aspergera wymaga, po zakończeniu edukacji, pomocy w przygotowaniu do pracy i samodzielnego życia. Teoretycznie mogą one uczestniczyć w warsztatach terapii zajęciowej (WTZ) oferujących rehabilitację społeczną i zawodową albo rozpocząć pracę na otwartym, bądź chronionym rynku pracy – w zakładzie pracy chronionej lub w zakładzie aktywności zawodowej.

Niestety w Polsce wskaźnik zatrudnienia tych osób jest o wiele niższy niż w krajach Europy Zachodniej. Może to oznaczać regres i utratę umiejętności, które osoby z autyzmem lub zespołem Aspergera nabywały przez wiele lat edukacji, a w konsekwencji prowadzić do wykluczenia społecznego.

Jak wykazała kontrola NIK tylko w ok. 19 proc. ZAZ i w 22 proc. WTZ, w województwach, w których realizowano kontrolę, wspierano osoby z autyzmem i zespołem Aspergera. W większości były to specjalistyczne placówki (np. prowadzone przez fundację SYNAPSIS) przeznaczone tylko dla takich osób. Niestety, jest ich zaledwie kilka na terenie kraju. Oznacza to, że w ogólnodostępnych warsztatach i zakładach osoby z tą niepełnosprawnością stanowiły zaledwie 2 proc. wśród wszystkich objętych wsparciem WTZ. Wynika to głównie z braku odpowiedniej kadry specjalistów.

Dlatego prawie wszystkie osoby uczestniczące w terapii zajęciowej w WTZ (80 proc. osób objętych badaniem) nie osiągnęły założonych celów rehabilitacji zawodowej i społecznej. Kierownicy i specjaliści zatrudnieni w tych placówkach podkreślali, że zindywidualizowane podejście do osób z autyzmem wpłynie na lepsze rezultaty ich rehabilitacji społecznej i zawodowej. Do tego potrzebne jest jednak przeznaczenie większych środków na działalność WTZ i ZAZ, a także większa liczba tych placówek, w tym specjalistycznych – otwartych na potrzeby osób z autyzmem lub zespołem Aspergera.

Dla osób, które mają większe trudności z adaptacją społeczną organizuje się środowiskowe domy samopomocy, w których uczą się lub rozwijają umiejętności dotyczące czynności dnia codziennego i funkcjonowania w życiu społecznym. Dzięki zwiększeniu o 30 proc. dotacji dla tych ośrodków w większości województw, w latach 2016-2019 (I półrocze), wzrosła liczba osób z autyzmem objętych opieką w tych domach.

Większość skontrolowanych ŚDS była właściwie zorganizowana, we wszystkich prawidłowo sporządzano indywidualne plany postępowania wspierająco-aktywizującego i na bieżąco oceniano ich skuteczność. Warto jednak zaznaczyć , że działania pracowników merytorycznych ukierunkowane były na rozwijanie umiejętności potrzebnych do samodzielnego funkcjonowania, a nie na rehabilitację mającą przygotować ich  do pracy.

Najwyższa Izba Kontroli sformułowała następujące wnioski:

Do ministra rodziny, pracy i polityki społecznej o:

• przygotowanie zmian w prawie pozwalających na przeznaczenie dodatkowych środków na funkcjonowanie WTZ i ZAZ dla osób z autyzmem i zespołem Aspergera;
• stworzenie mechanizmu gromadzenia informacji na temat liczby osób z autyzmem lub zespołem Aspergera oraz charakteru ich potrzeb, z uwzględnieniem danych gromadzonych w innych systemach orzeczniczych;
• wprowadzenie zachęt do utworzenia i funkcjonowania na terenie każdego powiatu trzech typów placówek wsparcia, tj. WTZ, ZAZ i ŚDS, co pozwoli na lepszą rehabilitację zawodową i społeczną oraz „udrożni” system wsparcia.

Do ministra nauki i szkolnictwa wyższego i prezesa GUS o:

• ustalenie przez ministra  nauki i szkolnictwa wyższego sposobu podziału środków finansowych dla uczelni, przeznaczonych na świadczenia dla studentów i stworzenie studentom niepełnosprawnym optymalnych warunków przyjmowania ich na studia i prowadzenia pracy naukowej, z uwzględnieniem grupy studentów i doktorantów z autyzmem i zespołem Aspergera;
• uwzględnienie przez prezesa GUS w przygotowywanym na kolejne lata projekcie badań statystycznych możliwości uzyskiwania danych na temat osób z autyzmem lub zespołem Aspergera, które studiują lub pracują naukowo.

Do jednostek prowadzących WTZ, ZAZ, ŚDS i dyrektorów szkół o:

• tworzenie warunków do zwiększenia liczby specjalistów prowadzących kształcenie specjalne oraz rehabilitację zawodową i społeczną osób z autyzmem lub zespołem Aspergera;
• zagwarantowanie środków na sukcesywne eliminowanie barier architektonicznych w obiektach WTZ, ZAZ i ŚDS oraz dostosowanie infrastrukturalne tych placówek do rehabilitacji osób z autyzmem lub zespołem Aspergera;
• prawidłowe ustalanie indywidualnych programów edukacyjno-terapeutycznych, indywidualnych programów rehabilitacji dla osób z autyzmem lub zespołem Aspergera, a także zakresu niezbędnej pomocy, wynikającej z rzeczywistej oceny funkcjonowania tych osób.

—————————————-

Autyzm jest całościowym zaburzeniem rozwoju. Pojawia się najczęściej u dzieci przed trzecim rokiem życia i związane jest z nieprawidłowym funkcjonowaniem we wszystkich sferach: interakcji społecznych, komunikacji oraz zachowania.

Zespół Aspergera klasyfikuje się jako oddzielne zaburzenie. W grupie osób z autyzmem i zespołem Aspergera, występuje duża różnorodność, co do głębokości dysfunkcji, stopnia nasilenia i rodzaju występujących problemów. U dzieci z autyzmem może być diagnozowana dodatkowo niepełnosprawność intelektualna. Dotyczy to od 50 proc. do 75 proc. tych dzieci. Zespół Aspergera charakteryzuje się tymi samymi, co autyzm dysfunkcjami, ale osoby z tą niepełnosprawnością pozostają najczęściej w normie intelektualnej. Można wyróżnić wśród nich grupę przejawiającą specjalne zdolności (ok. 10 proc. populacji osób z zespołem Aspergera).

Oprac. tuk/, fot. freepik.com

Data publikacji: 30.06.2020 r.