Raport w sprawie ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce. Kluczowe wnioski.

W wyniku analizy prawnej i pozaprawnej polskich ekspertów, prawników i praktyków, przy współudziale UNICEF Polska, przedstawicieli strony publicznej, sektora pozarządowego i biznesu powstał Raport w sprawie ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce. Autorzy – prawnicy z kancelarii Rymarz Zdort Maruta oraz UNICEF Polska – mają nadzieję, że będzie on stanowić punkt wyjścia do dalszej dyskusji o potrzebnych zmianach systemowych ze stroną publiczną oraz zbiór dobrych praktyk dla sektora prywatnego.

Raport ma charakter prawnoinformacyjny, identyfikujący szanse i problemy prawne oraz dobre praktyki z zakresu ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. „Zrozumienie, jakie czynniki wpływają na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży, jest kluczem do znalezienia potrzeb, jakie odczuwają najmłodsi oraz problemów, z jakimi się mierzą – a tym samym do wskazania rozwiązań, które mogą wpłynąć na poprawę sytuacji w tym obszarze” – to jego główne przesłanie.

Ma na celu zidentyfikowanie kluczowych problemów oraz „ zwrócenie uwagi decydentów na obszary, które mogą stanowić istoty element wsparcia systemu ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce”. Niestety, średnio tylko 2 proc. wydatków budżetowych państwa na ochronę zdrowia jest przeznaczonych na zdrowie psychiczne. Tymczasem specjalistów psychiatrów dzieci i młodzieży brakuje od wielu już lat, a czas oczekiwania na konsultację czy terapię jest bardzo długi. Największym problemem w ocenie NIK jest jednak nierównomierne rozmieszczenie psychiatrów dzieci i młodzieży na terenie kraju.

Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych wśród dzieci i młodzieży, kryzys w zakresie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce, podobnie jak w innych krajach, z roku na rok dotyka coraz większą liczbę najmłodszych. UNICEF szacuje, że na świecie żyje blisko 13 proc. nastolatków w wieku od 10 do 19 lat ze zdiagnozowanymi zaburzeniami psychicznymi, a występowanie tych zaburzeń wśród dzieci i młodzieży wykazuje tendencję wzrostową. Wzrost nasilenia zaburzeń psychicznych jest szczególnie wyraźny w przypadku młodzieży w wieku 16-17 lat. Liczba zamachów samobójczych wśród dzieci poniżej 18 roku życia także się zwiększyła z 730 w 2017 roku do 2139 w 2023r.

Już na początku publikacji autorzy formułują podstawowe stwierdzenie, że bez współpracy z całym środowiskiem, w którym małoletnia osoba funkcjonuje, nie da się jej skutecznie pomóc. To właśnie opis stanu faktycznego dotyczącego problemów i potrzeb, z jakimi mierzą się dzieci i młodzież stanowi pierwszą część Raportu. W tym celu autorzy sięgnęli do wyników badań, doświadczeń organizacji społecznych (np. UNICEF Polska) oraz wypowiedzi ekspertów.

W drugiej części przeprowadzono analizę stanu prawnego: otoczenia regulacyjnego w obszarze ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży oraz praktyki jego funkcjonowania w realiach krajowego systemu ochrony zdrowia. Twórcy Raportu wskazali potrzeby związane z funkcjonowaniem systemu ochrony zdrowia psychicznego; zwrócili uwagę na bariery prawne, nieadekwatne do potrzeb zakazy lub nakazy, wadliwie zaprojektowane rozwiązania prawne czy luki prawne, oraz zaproponowali rozwiązania prawne, które mogą wpłynąć na poprawę ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce.

W trzeciej części opisano rolę podmiotów prywatnych oraz trzeciego sektora we wspieraniu zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży oraz przedstawiono dobre praktyki podejmowane przez patronów i partnerów Raportu, które mogą stanowić inspirację do działania, a także pokazać stronie publicznej, w jaki sposób może wykorzystać potencjał tych podmiotów w swoich aktywnościach.

Poniżej przedstawiamy kluczowe wnioski Raportu, który skupiając się na wybranych najbardziej istotnych problemach, przedstawia propozycje ich możliwych rozwiązań.

OCHRONA ZDROWIA (Problem/■ Rozwiązanie)
Nieskuteczna realizacja reform w oparciu o dokumenty strategiczne takie jak np. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego.
■ Większa dokładność przyjmowanych programów;
■ Zabezpieczenia źródeł finansowania;
■ System koordynacji, monitorowania i oceny realizacji; ■ uwzględnienie działań edukacyjnych i szkoleniowych.

Ograniczona dostępność do profesjonalnej pomocy dla dzieci i młodzieży na wielu poziomach: 1. nieproporcjonalna względem potrzeb liczba specjalistów; 2. Ograniczony dostęp do leków i recept wystawianych przez psychiatrów; 3. w części przypadków – wymóg uzyskania zgody rodzica.
■ Szereg działań mających doprowadzić do dalszego wzrostu liczby profesjonalistów, np. zmiany w procesie naboru na szkolenie specjalizacyjne;
■ Poszerzenie uprawnienia do preskrypcji bezpłatnych leków;
■ Ograniczenie – na zasadzie wyjątku – wymogu uzyskania uprzedniej zgody rodzica na rodzica na udzielenie świadczenia zdrowotnego lub innej usługi związanej z ochroną zdrowia

psychicznego.
Brak koordynowanej opieki w obszarze ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
■ Usprawnienia ścieżki pacjenta na różnych poziomach referencyjnych;
■ Efektywna i zintegrowana współpraca pomiędzy systemem oświaty a działaniami prowadzonymi w Ministerstwie Zdrowia;
■ Koordynacja wsparcia psychologicznego w ramach współpracy trójstronnej: szkoła – poradnia psychologiczno-pedagogiczna – ośrodek/zespół środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży;
■ Sprawny system wymiany informacji pomiędzy różnymi ośrodkami na temat małoletnich pacjentów.

Niepełne uregulowanie zawodów związanych z ochroną zdrowia psychicznego.
■ Gruntownie znowelizowana lub zupełnie nowa ustawa o zawodzie psychologa
■ Uregulowanie zawodu psychoterapeuty.

Brak standardów stosowania i finansowania ze środków publicznych terapii cyfrowych.
■ Kryteria jakości i bezpieczeństwa dla aplikacji zdrowotnych dedykowanych ochronie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży;
■ Systemu finansowanego ze środków publicznych;
■ Kampania edukacyjna skierowana zarówno do personelu medycznego, jak i do pacjentów.

Brakuje specjalistycznego standardu organizacyjnego dotyczącego zdalnej opieki nad dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami psychicznymi.
■ Przyjęcie standardu organizacyjnego udzielania świadczeń telemedycznych;
■ Opracowanie dedykowanego standardu sprawowania zdalnej opieki z zakresu zdrowia psychicznego nad dziećmi i młodzieżą.

Brak systematycznych badań przesiewowych.
■ Wdrożenie badań przesiewowych w kierunku zaburzeń ze spektrum autyzmu w ramach POZ oraz integracja badań z obowiązkowym bilansem zdrowia dwulatka;
■ Wdrożenie programów edukacyjnych i wsparcia dla rodziców i opiekunów;
■ Opracowanie i wdrożenie systemu wczesnej interwencji dla dzieci i młodzieży, u których zidentyfikowano czynniki ryzyka problemów psychicznych;
■ Skupienie na dzieciach w niekorzystnych warunkach społecznych.

Ograniczony dostęp do wsparcia z zakresu ochrony zdrowia psychicznego w okresie okołoporodowym.
■ Rewizja obowiązującego standardu opieki okołoporodowej – powinien zostać uzupełniony o zapewnienie kompleksowej, koordynowanej opieki nad dziećmi z grup ryzyka oraz ich rodzinami.

Brak wsparcia dla dzieci w okresie wchodzenia w dorosłość.
■ Dookreślenie obowiązków placówek medycznych w zakresie przekazywania pacjentów z opieki dziecięcej do dorosłej w celu zapewnienia ciągłości opieki.

OŚWIATA (Problem/■ Rozwiązanie)
Wybiórcze i punktowe regulacje w zakresie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w ramach przepisów wyznaczających ramy kształcenia w placówkach oświatowych.
■ Kompleksowe ujęcie zagadnienia zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w ramach toczących się i przyszłych prac legislacyjnych;
■ Uwzględnienie w toku nowelizacji udziału ekspertów i konsultacji społecznych oraz przygotowania odpowiedniej bazy edukacyjnej dla osób zaangażowanych w prowadzenie przedmiotów lub realizację zadań zakresu zdrowia psychicznego.

Brak jednoznacznych regulacji w zakresie odpowiedzialności i uprawnień osób zaangażowanych w udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w placówkach oświatowych.
Niejasne regulacje dot. zgody rodziców na podejmowane działania.
■ Wypracowanie twardej regulacji lub standardów udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w placówkach oświatowych zawierających ścieżkę postępowania od identyfikacji problemu do zaadresowani tego problemu na poziomie poradni i placówek specjalistycznych poza szkołą (o ile wymagane);
■ Wzmocnienie działań edukacyjnych i informacyjnych budujących pozytywny i rzetelny wizerunek psychologów i pedagogów specjalnych wśród dzieci i rodziców.

Braki lub niewystarczająca liczba specjalistów w placówkach edukacyjnych prowadząca do dysproporcji i ograniczonego dostępu do pomocy.
Nieproporcjonalne obciążenie specjalistów i nauczycieli obowiązkami administracyjnymi oraz ograniczona edukacja w obszarze zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
■ Wprowadzenie systemu zachęt do podejmowania zatrudnienia przez specjalistów w placówkach edukacyjnych;
■ Zwiększony nacisk na edukację całego grona pedagogicznego oraz zacieśnianie współpracy pomiędzy wszystkimi jednostkami mogącymi wpływać na dobrostan psychiczny dzieci (rodzice, pielęgniarki, higienistki itp.);
■ Ograniczenie obciążeń administracyjnych nauczycieli i specjalistów.

Brak jednoznacznych i mierzalnych narzędzi sprawowania nadzoru przez kuratoria oświaty.
Brak podejmowania działań scentralizowanych oraz ograniczone zaangażowanie kuratoriów oświaty w system pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
■ Wyraźne wskazanie na poziomie ustawowym obowiązków oraz metod działania kuratoriów oświaty umożliwiających efektywną detekcję, weryfikację oraz podejmowanie działań naprawczych w zakresie funkcjonowania systemu ochrony zdrowia psychicznego na poziomie placówek edukacyjnych.

WPŁYW SEKTORA PRYWATNEGO I NGO’S (Problem/■ Rozwiązanie)
Negatywny wpływ życia zawodowowego na życie prywatne i kontakt z dzieckiem (brak m.in.: work life balance, dbałości o wellbeing pracowników i ich rodzin, aktywności edukacyjnych w tym obszarze, zapewnienia poczucia bezpieczeństwa zawodowego).
Brak zachęt dla przedsiębiorstw do aktywności w obszarze ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży – prowadzenia w miejscu pracy rodziców działań, które uwzględniają interes dziecka.
■ Powołanie departamentu lub podmiotu odpowiedzialnego za operacjonalizację aktywności sektora prywatnego (np. opracowanie systemu zachęt, edukację oraz integrację działań);
■ Prowadzenie działań mających na celu zachęcenie sektora prywatnego do inicjowania działań na rzecz ochrony najmłodszych (np. kampania informacyjna);
■ Uruchomienie platformy do wymiany dobrych praktyk sektora prywatnego w obszarze ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży (np. strona internetowa); ■ Wprowadzenie namacalnych zachęt dla przedsiębiorstw za działania sprzyjające ochronie zdrowia psychicznego (np. ulg podatkowych, dofinansowania inicjatyw, przyznawania tytułów “przyjazny pracodawca”).

Brak odpowiedzialności w polskim prawie za wykorzystywanie pracy dzieci w łańcuchu wartości.
Niedostosowanie przepisów do nowej rzeczywistości aktywności zawodowej dzieci (np. młodzi influencerzy).
Nieprecyzyjna regulacja dotycząca możliwości podjęcia pracy przez dziecko w Kodeksie pracy.
■ Nałożenie na przedsiębiorstwa obowiązku indentyfikowania miejsc, w których występuje praca dzieci także w działalności łańcucha wartości (wraz z obowiązkiem określenia, czy ryzyko dla dobrostanu zatrudnionych jest wysokie, a jeśli tak – wdrożeniem środków mitygujących);
■ Utworzenie standardu zatrudniania młodocianych lub współpracy z młodocianymi w branżach szczególnie wrażliwych dla zdrowia psychicznego młodych ludzi, które wiążą się z ekspozycją na opinie szerokiej publiczności (np. mowę nienawiści w Internecie);
■ Doprecyzowanie art. 3045 § 4 Kodeksu pracy (m.in. jakie element powinny zawierać opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej czy orzeczenie lekarza, z jaką częstotliwością powinny być wydawane, jak przeprowadzać wywiad z dzieckiem.

Brak szczególnych zasad dot. ochrony dziecka jako konsumenta.
■ Bezpośrednie ujęcie w ramach regulacyjnych – w formie odrębnego aktu prawnego lub jednostki redakcyjnej w obowiązującym akcie prawnym – szczególnych zasad dotyczących ochrony najmłodszych konsumentów, w tym zasad prowadzenia reklamy kierowanej do dzieci i młodzieży.

Pomijanie lub marginalizowanie w debacie publicznej roli sektora prywatnego.
Brak świadomości wpływu przedsiębiorstw na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży, motywacji do działania ani synergii działań.
Brak angażowania sektora prywatnego oraz organizacji społecznych przez państwo.
■ Upowszechnienie wiedzy, że rola sektora prywatnego jest istotna, a przedsiębiorstwa mogą i powinny się włączać aktywnie w działania na rzecz ochrony zdrowia psychicznego dzieci;
■ Promocja partnerstwa publiczno-prywatnego w tym obszarze;
■ Zaangażowanie podmiotów prywatnych do rozpowszechniania kampanii publicznych.

NOWE TECHNOLOGIE (Problem/■ Rozwiązanie)
Uzależnienie od mediów społecznościowych i Internetu dotyka znaczącej liczby dzieci i młodzieży w Polsce, wpływając negatywnie na ich rozwój intelektualny i emocjonalny.
Obecne regulacje prawne są niewystarczające, by skutecznie ograniczyć korzystanie z urządzeń elektronicznych w szkole.

Brakuje również edukacji dotyczącej higieny cyfrowej w programie nauczania.
■ Rozszerzenie uprawnień szkół do ograniczania używania telefonów;
■ Prowadzenie edukacji na temat bezpiecznego i zdrowego korzystania z technologii;
■ Szkolenie nauczycieli w celu przeniesienia ich do ery, w jakiej żyją ich uczniowie;
■ Wspieranie samoregulacji dostawców platform.

Brakuje kompleksowych przepisów regulujących cyberprzemoc, która może przybierać różne formy, takie jak nękanie, trolling, kradzież danych, doxing.
Obecne przepisy są rozproszone i często nieegzekwowalne. Ponadto, istniejące przepisy są często przestarzałe i nie obejmują wszystkich nowoczesnych form cyberprzemocy.
■ Polska powinna oprzeć się na unijnych wytycznych i doświadczeniach innych krajów, aby stworzyć kompleksowe przepisy przeciw cyberprzemocy. Należy jednak pamiętać o konieczności balansowania dóbr takich jak wolność słowa;
■ Ważne jest także efektywne wdrożenie przepisów DSA, które umożliwią tworzenie „zaufanych podmiotów sygnalizujących” do zgłaszania nielegalnych treści;
■ Kluczowa jest również edukacja i budowanie świadomości wśród młodzieży, rodziców i nauczycieli oraz szkolenie organów ścigania w zakresie cyberprzemocy.

Popularne platformy maksymalizują zaangażowanie użytkowników poprzez selektywną i inwazyjną prezentację treści zgodnych z ich preferencjami i zachowaniami online.
Wzorce przedstawiane w Internecie są często przerysowane lub wyidealizowane, by utrzymać uwagę użytkowników. Dodatkowo, w internecie pojawia się wiele fake newsów, a młode osoby mają trudności z ich weryfikowaniem.
■ Ważne jest także efektywne wdrożenie przepisów DSA i AI Act. Należy kłaść duży nacisk, by wyznaczone organy (np. Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej czy Prezes UOKiK) blisko współpracowały z Rzecznikiem Praw Dziecka czy innymi instytucjami chroniącymi prawa dzieci, w zakresie w jakim regulacje unijne dotykają (pośrednio) dzieci i młodzież;
■ Wprowadzenie programów edukacyjnych w szkołach, które uczą krytycznego myślenia, rozpoznawania fake newsów i oceny wiarygodności źródeł informacji.

Internet wykorzystywany jest do rozpowszechniania materiałów przedstawiających niegodziwe traktowanie dzieci w celach seksualnych (CSAM) – do nawiązywania kontaktów, rozpowszechniania obraźliwych treści i nagabywania ofiar.
Obecnie brak jest kompleksowej regulacji Unijnej w tej kwestii, a wypracowanie jej kształtu który umożliwiałby efektywne zwalczanie CSAM jest spowolnione m.in. przez stanowisko Polski.
■ Warto jednak, bardziej zniuansować podejście Polski do kwestii detekcji CSAM;
■ Dotychczasowe stanowisko nie uwzględniało realiów Internetu, praw dzieci i możliwości technicznych. Niestety – i dotyczy to też innych kwestii związanych z ochroną dzieci w Internecie – nie można zapominać, że aktywna ochrona pewnej grupy użytkowników będzie nieuchronnie wiązała się z ograniczeniami prywatności innych.

Brak skutecznych narzędzi weryfikacji wieku w Internecie.
■ Po pierwsze, warto starać się efektywnie wdrożyć europejską tożsamość cyfrową – w tym możliwie również dla młodzieży, która jeszcze nie ukończyła 18. roku życia.
■ Po drugie, należy wypracowywać krajowe standardy i dobre praktyki (a być może nawet wymagania) w zakresie weryfikacji wieku.

Celem projektu nie jest ustalenie określonych praktyk, przedstawienie wiążących rekomendacji ani wywarcie wpływu na odbiorców – podkreślają twórcy Raportu. Nie wyczerpuje on też całości problematyki ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, lecz skupia się na wybranych aspektach, które uznali za najbardziej istotne.

Przedmiotem Raportu nie są w szczególności kwestie dotyczące pomocy społecznej dla potrzebujących rodzin z dziećmi, sytuacja dzieci z niepełnosprawnościami i ich rodzin ani leczenie uzależni Prezentuje on stan faktyczny i prawny na dzień 17 czerwca2024 r.

Partnerzy merytoryczni to m.in. Centra Zdrowia Psychicznego i Szpital MindHealth, także młodzież jednego z gdyńskich liceów ogólnokształcących. Partnerem strategicznym był także Medicover.

Oprac. Iwona Kucharska, fot. freepik.com

Pobierz raport

Data publikacji: 29.06.2024 r.