Projekty te realizowane są do końca 2008 roku, a powstały w efekcie podpisania przez Polskę 30 marca 2007 roku Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych. Konwencja jest dokumentem, który stanowi krok międzynarodowej społeczności w kierunku określenia i uznania nowoczesnego modelu niepełnosprawności – przejścia od podejścia opiekuńczego i charytatywnego do tworzenia społeczeństwa i środowiska otwartego dla wszystkich, włączającego i wyrównującego szanse, opartego na prawach człowieka. Istotą Konwencji jest to, że określa minimalne wymagania w zakresie praw osób niepełnosprawnych oraz wskazuje kierunek, do którego należy konsekwentnie dążyć.
Polska podpisała Konwencję, ale jej nie ratyfikowała. Samo podpisanie Konwencji jest pierwszym krokiem na drodze włączania naszego kraju do społeczności międzynarodowej uznającej wartości, prawa i działania zawarte w tym dokumencie. Ratyfikacja będąca aktem końcowym wiąże się z implementacją zapisów Konwencji jako prawa międzynarodowego do systemu prawnego państwa polskiego i wymaga zgody wyrażonej w ustawie. Będzie ona polegała na wprowadzeniu w naszym ustawodawstwie szeregu zmian, które dostosują prawo polskie do międzynarodowych standardów.
Ogromną rolę w przygotowaniu dobrze funkcjonujących przepisów mają do odegrania sami niepełnosprawni, którzy spotykają się ze zjawiskiem dyskryminacji i starają się znaleźć sposoby na jej zwalczanie. Jednym z ważniejszych działań zmierzających do zwalczania dyskryminacji jest ułatwianie tym osobom dostępu do informacji i eliminowanie wykluczenia informacyjnego.
W przypadku osób niewidomych głównym problemem jest brak odpowiednio przygotowanych materiałów edukacyjnych na każdym poziomie oraz ograniczanie praw obywatelskich przy zawieraniu umów cywilnoprawnych. Art. 80 kodeksu cywilnego nakłada np. na osobę niewidomą obowiązek składania oświadczenia woli w formie aktu notarialnego w przypadku niemożności złożenia własnoręcznego podpisu.
To tylko najbardziej istotne problemy zgłaszane także przez przedstawicieli Polskiego Związku Niewidomych i zebrane przez FIRR, które będą opisane w „Czarnej Księdze Dyskryminacji”.
Problemy osób niesłyszących i głuchych to przede wszystkim bariery w komunikacji. W edukacji czy zatrudnieniu niezbędny jest udział tłumacza języka migowego. Dla osób uczących się PFRON dofinansowuje takiego tłumacza, lecz ograniczeniem jest wysokość tego dofinansowania w stosunku do czasu poświęconego danej osobie. Dodatkowo tłumacz języka migowego powinien być osobą godną zaufania dla osoby niesłyszącej, choćby z powodu posiadania przez niego informacji osobistych dotyczących osoby, z którą pracuje lub świadczy usługi tłumacza.
Jednym z ciekawych zagadnień związanych z dyskryminacją osób niepełnosprawnych jest ograniczanie możliwości zawarcia związku małżeńskiego przez osoby niepełnosprawne intelektualnie (dotknięte chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym – art. 12 §1 k.r.o.) Ustawodawca z zasady ograniczył możliwość zawarcia przez nie związku małżeńskiego. Przesłanką do tego jest podejrzenie, że stan zdrowia lub umysłu takiej osoby może zagrozić małżeństwu oraz zdrowiu przyszłego potomstwa. W przypadku, gdy nie istnieją powyższe podejrzenia, sąd może wyrazić zgodę na zawarcie związku małżeńskiego osobie z tym rodzajem niepełnosprawności. Jednocześnie zgodnie z art. 11 §1 k.r.o. małżeństwa nie może zawrzeć osoba całkowicie ubezwłasnowolniona, co prowadzi do pośredniej dyskryminacji osób niepełnosprawnych intelektualnie.
Zdaniem prawników współpracujących z FIRR przyjęte rozwiązanie w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym jest bezpośrednią dyskryminacją osób niepełnosprawnych intelektualnie w stosunku do osób pełnosprawnych, ponieważ wprowadza dodatkowe kryteria oceny ich sytuacji prawnej. Interpretacja sformułowana w art. 12 k.r.o. – „stan umysłu nie zagraża małżeństwu” – prowokuje wiele wątpliwości. Nie istnieją przecież żadne tożsame ograniczenia czy wymagania stawiane osobom pełnosprawnym przed zawarciem związku małżeńskiego. Brak jest także wiarygodnych badań oraz orzecznictwa na temat niepełnosprawności dzieci rodziców niepełnosprawnych intelektualnie.
Warto zaznaczyć, iż wszystkie przepisy w zakresie prawa rodzinnego osób niepełnosprawnych intelektualnie mówią o osobach „niedorozwiniętych umysłowo”. Zgodnie z obowiązującymi standardami międzynarodowymi pojęcie „niedorozwoju umysłowego” powinno zastąpić pojęcie „niepełnosprawność intelektualna”.
Niewątpliwie najbardziej interesującym tematem, zawierającym w sobie wiele przykładów dyskryminacji osób niepełnosprawnych, jest zatrudnienie i rynek pracy. Problemy związane z podejmowaniem aktywności zawodowej i występowaniem dyskryminacji wynikają z barier, które zdaniem specjalistów FIRR leżą po stronie publicznych służb zatrudnienia, po stronie pracodawców i samych osób niepełnosprawnych.
Publiczne służby zatrudnienia nie są wystarczająco przygotowane do kreowania polityki rynku pracy,
a w szczególności do merytorycznego kreowania polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Główną obawą pracodawców przed zatrudnianiem niepełnosprawnych pracowników może być brak doświadczenia w kontaktach z tą grupą osób, z czego może wynikać nawet „lęk przed nieznanym” oraz stereotypizacja negatywnie wpływająca na stosunek pracodawca – pracobiorca, a nawet uprzedzenia wobec osób niepełnosprawnych. Bariery leżące po stronie osób niepełnosprawnych to głównie zachowania wynikające z niskiej samooceny oraz bierności zawodowej spowodowanej niskim poziomem wykształcenia i przygotowania do wykonywania zawodu, a także negatywnymi doświadczeniami z kontaktu z publicznymi służbami zatrudnienia i pracodawcami. Ważną rolę w występowaniu dyskryminacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy odgrywają przepisy, które nie do końca zapewniają równy dostęp do konkurowania na rynku pracy z osobami pełnosprawnymi.
Po konsultacjach w gronie wybitnych specjalistów nastąpi zebranie i opracowanie wszystkich propozycji zmian i rekomendacji w „Białej Księdze” oraz przedstawienie ich organom opiniotwórczym i odpowiedzialnym za inicjatywy legislacyjne oraz przedstawicielom Sejmu i Senatu. Jednocześnie prowadzone działania będą miały na celu przybliżenie osobom niepełnosprawnym treści Konwencji, zaangażowanie i zjednoczenie ruchu osób niepełnosprawnych wokół przygotowywanych rekomendacji poprzez przeprowadzenie konsultacji i uwzględnienie wypracowanych w ich przebiegu wniosków, co pozwoli na silniejsze i bardziej skuteczne oddziaływanie na przedstawicieli władzy. Powstanie publikacja zawierająca opisy problemów, propozycje i rekomendacje zmian oraz nowych zapisów, których wprowadzenie pozwoli na ratyfikację Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, dając nadzieję na diametralną zmianę sytuacji tych osób oraz poprawę warunków ich funkcjonowania.
Dariusz Opioła
