Wniosek RPO o zmianę prawa w zakresie wynagrodzenia za stałą opiekę nad osobą bliską

Do RPO wpływają skargi, że sądy nie przyznają rodzicom czy bliskim wynagrodzenia za stałą opiekę nad członkiem rodziny, który tego wymaga. Zgodnie z prawem wynagrodzenia nie przyznaje się m.in., jeżeli opieka „czyni zadość zasadom współżycia społecznego”. Niektóre sądy na tej podstawie uznają, że nawet bardzo zaangażowana, pełna poświęcenia opieka powinna być bezpłatna. Zdaniem rzecznika praw obywatelskich należałoby tak zmienić przepisy, aby ich wykładnia nie wykluczała osób bliskich i spokrewnionych z grona upoważnionych do otrzymywania wynagrodzenia za opiekę czy kuratelę. 

RPO Marcin Wiącek prosi ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobrę o stanowisko w kwestii możliwości orzeczenia przez sąd wynagrodzenia za sprawowanie opieki prawnej nad krewnym (najczęściej dzieckiem) bądź inną osobą pozostającą z opiekunem w szczególnie bliskiej relacji emocjonalnej.

Zgodnie z art. 162 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego sąd przyznaje opiekunowi za sprawowanie opieki na jego żądanie stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu ustania opieki lub zwolnienia go od niej. Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny lub gdy sprawowanie opieki jest związane z pełnieniem funkcji rodziny zastępczej albo czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

Do RPO wpływają wnioski o zmianę prawomocnych orzeczeń sądowych, w których wniosek o przyznanie wynagrodzenia został oddalony, ponieważ sąd uznał, że opieka czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Sądy uznawały, że naturalne i powszechne jest, że najpierw to rodzice dbają o wychowanie i utrzymanie swoich dzieci, a z czasem – kiedy oni sami wymagają wsparcia – to dzieci udzielają im pomocy, zarówno osobiście, jak i materialnie.

Skarżący opisują swą bardzo trudną sytuację. Opieka wymaga od nich wielkich wyrzeczeń przy ciągłych problemach materialnych, wynikających z niewystarczających przychodów na pokrycie wszystkich potrzeb i podopiecznego i opiekuna. A jednak sądy odmawiają im wynagrodzenia uznając, że taka zaangażowana i pełna poświęcenia opieka czyni zadość zasadom współżycia społecznego, a więc powinna być bezpłatna.

Zdaniem skarżących, nie tylko odbiera to im godność i poczucie wartości wykonywanej pracy, ale stawia ich w sytuacji gorszej niż opiekunów prawnych, niezwiązanych z podopiecznym węzłem pokrewieństwa czy szczególnie bliskiej relacji. Wtedy sądy nie odwołują się bowiem do obowiązków alimentacyjnych ciążących na opiekunie ani do zakorzenionej w tradycji powinności dbania nawzajem o siebie przez członków rodziny.

Wynikający z art. 128 KRO obowiązek alimentacyjny krewnych w linii prostej obejmuje nie tylko finansowy udział w kosztach utrzymania i wychowania, lecz także podejmowanie osobistych starań na rzecz uprawnionego. Skoro opiekun prawny należy do kręgu osób obowiązanych względem osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej do alimentacji, to obowiązek ten wypełnia poprzez zarówno faktyczną, jak i prawną opiekę nad nią.

Podobne stanowisko sądy zajmowały nawet w sprawach, w których nakład pracy opiekuna prawnego był bardzo duży – podopieczny wymagał 24-godzinnej opieki, co wymuszało rezygnację opiekuna z pracy zarobkowej, brak czasu na odpoczynek, na własne życie.

Można sądzić, że w większości wypadków, w których opiekę czy kuratelę obejmują osoby spokrewnione z podopiecznym – zwłaszcza jego rodzice, mający wobec swego dziecka obowiązek alimentacyjny – sprawowanie przez nich opieki prawnej jest uznawane przez część sądów za czyniące zadość zasadom współżycia społecznego, a tym samym niezasługujące na wynagrodzenie. W takiej sytuacji – niewątpliwie najczęstszej w przypadku małoletnich czy młodych osób ze znaczącymi niepełnosprawnościami fizycznymi i intelektualnymi – zasada odpłatności sprawowania opieki, wynikająca z art. 162 § 1 KRO nie jest realizowana.

Zmianę tego przepisu RPO uważa za szczególnie cenną i uwzględniającą potrzeby życiowe. Jest to tym bardziej widoczne, gdy wykonywanie opieki jest połączone z koniecznością stałego nadzoru opiekuna nad daną osobą ze względu na stan jego zdrowia bądź trudności wychowawcze, jakie zachodzą w przypadku wielu podopiecznych ze względu na ich przeżycia z okresu, gdy podlegali władzy rodzicielskiej wykonywanej w sposób szczególnie naganny przez rodziców.

A w orzecznictwie sądowym również obecny jest pogląd, że istnieje potrzeba takiej wykładni art.162 KRO, która pozwoli na urzeczywistnienie intencji ustawodawcy, że prawo do wynagrodzenia za opiekę prawną jest regułą, zaś jego § 2, dopuszczający od niej odstępstwa, nie powinien być jako wyjątkowy interpretowany rozszerzająco.

W ocenie RPO uzasadniona jest obawa, czy aktualna treść art. 162 § 2 KRO nie prowadzi w praktyce do automatyzmu ze strony sądów powszechnych, które w przeważającej liczbie spraw uznają, że sprawowanie opieki przez osoby spokrewnione zawsze czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

Takie zaś stosowanie tego przepisu nie wydaje się zgodne z intencją ustawodawcy, a ponadto jest bardzo krzywdzące dla opiekunów prawnych będących osobami najbliższymi dla podopiecznych. Często wykonującą oni swoje obowiązki z najwyższym poświęceniem, jakiego trudno byłoby oczekiwać od opiekuna niezwiązanego z podopiecznym bliską relacją emocjonalną.

Dlatego też Marcin Wiącek prosi ministra o rozważenie zasadności podjęcia prac legislacyjnych w celu doprecyzowania art. 162 KRO – tak aby jego wykładnia nie wykluczała osób bliskich i spokrewnionych z osobą podopieczną z grona osób upoważnionych do otrzymywania wynagrodzenia za sprawowanie opieki czy kurateli.

Info: RPO, fot. pixabay.com

Data publikacji: 23.05.2022 r.