Konstytucja RP oraz Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych zapewniają powszechny i równy dostęp do wykształcenia. Również osobom z dysfunkcjami słuchu. Niestety z kontroli NIK wynika, że w latach 2019-2022 system kształcenia nie zaspokajał zróżnicowanych potrzeb uczniów z niepełnosprawnością słuchu.
Nie dostosowano np. podstawy programowej, podręczników i arkuszy egzaminacyjnych do potrzeb uczniów używających języka migowego, a nauczyciele pracujący z nimi w przeważającej większości nie znają PJM lub tylko w niewielkim zakresie i jedynie na podstawowym poziomie. To oznacza, że z dziećmi niesłyszącymi kontaktowali się w obcym dla nich języku.
Większość pracowników pedagogicznych skontrolowanych przez NIK szkół miała odpowiednie wykształcenie, by móc pracować z uczniami niesłyszącymi i słabosłyszącymi, podstawowym jednak problemem był brak znajomości języka migowego.
Nawet w szkołach specjalnych nie wszyscy nauczyciele znają język migowy
Program nauczania każdego ucznia z niepełnosprawnością słuchu powinien odpowiadać jego indywidualnym potrzebom rozwojowym i edukacyjnym oraz możliwościom psychofizycznym, powinien być także dostosowany do zaleceń określonych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego.
Dyrektorzy części kontrolowanych szkół dostrzegali nie tylko potrzebę zatrudnienia pracowników posługujących się językiem migowym, ale także osób z niepełnosprawnością słuchu. Ich zdaniem, nauczyciel z uszkodzonym słuchem dobrze rozumie sytuację ucznia niesłyszącego, a sama jego obecność w szkole może podnieść poziom aspiracji edukacyjnych takiego ucznia.
Dla ucznia niesłyszącego problemem jest nie tylko niemożność porozumienia się z nauczycielem nie znającym języka migowego. Przyswajanie podstawy programowej kształcenia ogólnego utrudnia brak podręczników przetłumaczonych na PJM.
Nauczyciele nie korzystają z pozycji przygotowanych przez Ministerstwo Edukacji i Nauki, ponieważ – jak tłumaczą dyrektorzy kontrolowanych szkół – podręczniki zostały przetłumaczone na piktogramy, których osoby niesłyszące nie używają. W codziennej pracy edukacyjnej nauczyciele wykorzystują więc materiały wideo dostępne w internecie i w Systemie Informacji Oświatowej, również sami je opracowują i tłumaczą.
Edukacja głuchych i słabosłyszących
Polski język migowy (PJM), uznawany przez Głuchych za ich pierwszy i naturalny język, nie miał w szkołach rangi przedmiotu nauczania. Niesłyszący uczniowie nie uczyli się więc „języka polskiego dla głuchych”, przez co nie mogli uzyskać kompetencji językowych, niezbędnych do funkcjonowania w społeczeństwie. Mimo to, musieli realizować taką samą podstawę programową, jak ich słyszący rówieśnicy
Do potrzeb takich uczniów nie dostosowano także podręczników do nauki poszczególnych przedmiotów, a także treści poleceń i pytań w części egzaminów zewnętrznych. Ich słabe wyniki nie świadczą jednak o niskim poziomie edukacji głuchych i słabosłyszących. Zdaniem dyrektorów kontrolowanych placówek, uczeń często zna prawidłową odpowiedź na pytanie egzaminacyjne, jednak nie jest w stanie rozkodować samego pytania.
Kontrola przeprowadzona przez NIK pokazała, że do potrzeb osób niesłyszących nie dostosowano nawet ogólnodostępnych stron internetowych większości skontrllowanych szkół, mimo że taki obowiązek nakładają przepisy obowiązujące od września 2019 r. Każda publiczna instytucja powinna umieścić na swojej stronie internetowej nagranie w PJM zawierające informacje na temat zakresu działalności.
Środowiska i organizacje związane ze społecznością Głuchych od wielu lat zwracają uwagę na niedostosowanie systemu kształcenia do ich potrzeb i możliwości. NIK przeprowadziła kontrolę w odpowiedzi na te sygnały, a w związku z jej wynikami wnosi do Ministra Edukacji i Nauki o zainicjowanie prac, które doprowadzą do uznania polskiego języka migowego za obowiązujący w kształceniu uczniów niesłyszących i słabosłyszących oraz o zmianę przepisów tak, by system edukacji był dostosowany do ich potrzeb.
Język polski, językiem obcym dla uczniów migających
Gdy słyszące dziecko zaczyna edukację, potrafi mówić. Uczy się więc czytać i pisać w języku polskim, który już zna i dzięki niemu zdobywa wiedzę. Sytuacja głuchego dziecka jest zupełnie inna – jeśli ma niesłyszących rodziców posługujących się PJM, wynosi ten język z domu, a język polski, którego nie słyszy, jest dla niego językiem obcym. Mówiący i niemigający w PJM nauczyciel nie ma z takim dzieckiem żadnego kontaktu.
Dla uczniów komunikujących się w PJM, niezrozumiały jest również system językowo-migowy, zwany „miganą polszczyzną” (SJM). Posługujący się nim nauczyciel mówi po polsku, a równolegle miga poszczególne słowa. Głuchy uczeń rozumie tylko słowa, nie rozumie sensu wypowiedzi nauczyciela.
W roku szkolnym 2021/2022 (według stanu na 30 września 2021 r.), w placówkach oświatowych w całym kraju uczyło się ponad 15 tys. uczniów z niepełnosprawnością słuchu.
W większości – ok. 86 proc. – były to osoby słabosłyszące, które mimo uszkodzenia słuchu uczą się ze słyszącymi rówieśnikami, około 14 proc. stanowili uczniowie niesłyszący, którzy także w czasie nauki, korzystają z języka migowego.
NIK skontrolowała 15 szkół, w tym specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, szkoły integracyjne i szkoły z oddziałami integracyjnymi. Na koniec września 2021 r., kształciło się w nich w sumie 949 uczniów z niepełnosprawnością słuchu, ponad połowa (541) to osoby niesłyszące.
Ze względu na potencjalne trudności w komunikowaniu się, uczniowie znający tylko język migowy nie korzystali, na równi z innymi z nauczania włączającego, do czego Polska zobowiązała się przyjmując Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych.
Słabe wyniki egzaminów pisemnych, najlepsze z języków obcych
Jednym ze wskaźników skuteczności nauczania, również w przypadku uczniów z niepełnosprawnością słuchu, są wyniki egzaminów zewnętrznych – ósmoklasisty oraz egzaminów maturalnych i zawodowych. W badanym okresie, w kontrolowanych przez NIK szkołach do pisemnego egzaminu ósmoklasisty przystąpiło prawie 79 proc. uczniów. Lepsze wyniki osiągnęli uczniowie szkół i oddziałów integracyjnych niż szkół dla niesłyszących.
Dyrektorzy kontrolowanych placówek tłumaczyli, że wyniki egzaminów zależą od tego w jakim stopniu uczeń posługujący się językiem migowym opanował język polski. Nie przyswaja go bowiem w sposób naturalny – nie może rozbudowywać swojego słownika i przyswajać reguł gramatycznych w oparciu o to co słyszy. Dziecko niesłyszące rozpoczyna naukę języka polskiego z chwilą, gdy zostanie wyposażone w protezy słuchowe i zacznie systematycznie brać udział w zajęciach rewalidacyjnych.
Osoby, które porozumiewają się z uczniami niesłyszącymi na co dzień, wykorzystują wszelkie dostępne metody komunikacji – pismo, symbole, znaki języka migowego czy ilustracje. Tymczasem podczas egzaminu zewnętrznego, który opiera się na arkuszu dostosowanym, a nie stworzonym specjalnie dla osób z niedoborem słuchu, uczeń jest pozostawiony „sam na sam” z pisanym językiem polskim, niezależnie od tego czy jest to egzamin z języka polskiego czy z matematyki.
Procedury obowiązujące na egzaminach zewnętrznych nie pozwalają bowiem na tłumaczenie treści poleceń i tekstów zawartych w arkuszach egzaminacyjnych ani na język migowy, ani na inny, alternatywny sposób komunikacji.
W przypadku egzaminu maturalnego, co prawda uczniowie z niepełnosprawnością słuchową mają na jego napisanie więcej czasu (o pół godziny), jednak obecny na maturze surdopedagog może wytłumaczyć w języku migowym tylko instrukcję dotyczącą sposobu rozwiązywania zadań, nie wolno mu tłumaczyć ani ich treści, ani poleceń.
Dyrektorzy kontrolowanych szkół przyznali natomiast, że arkusze maturalne z języka polskiego i angielskiego były tworzone specjalnie dla uczniów niesłyszących i odpowiadały możliwościom uczniów przystępujących do egzaminu maturalnego, co przełożyło się na zadowalające wyniki egzaminów.
W kontrolowanych szkołach do egzaminu maturalnego przystąpiło średnio 70 proc. uczniów. Najlepsze wyniki osiągnęli na egzaminie z języka obcego. Zdaniem dyrektorów szkół niedostosowanie podstawy programowej do potrzeb i możliwości uczniów niesłyszących sprawia, że najtrudniejszy dla nich jest egzamin z matematyki, który wymaga dużej sprawności posługiwania się językiem polskim, a przede wszystkim umiejętności operacyjnego i logicznego myślenia.
Najwięcej uczniów przystąpiło do egzaminów zawodowych, średnio 80,5 proc. Osiągnęli oni także dużo lepsze wyniki niż w przypadku egzaminów ósmoklasisty i maturalnych, zwłaszcza jeśli chodzi o egzaminy praktyczne. Świadectwo potwierdzające kwalifikacje w zawodzie otrzymało niespełna 30 proc. zdających osób niesłyszących i słabosłyszących w skontrolowanych jednostkach, podczas gdy w całym kraju już ponad 76 proc.
Dyrektorzy szkół zwracali uwagę na to, że zdawalność części praktycznej egzaminów zawodowych jest bardzo wysoka, na poziomie powyżej 90 proc., co świadczy o wysokim stopniu opanowania przez uczniów umiejętności przewidzianych podstawą kształcenia zawodowego oraz o dobrym przygotowaniu uczniów do wyuczonego zawodu. Cześć teoretyczna (pisemna) egzaminu i cała jego obudowa słowna, nie pozwalają, ich zdaniem, wykazać uczniom posiadanych kwalifikacji.
Zdaniem dyrektorów dotychczasowe zmiany zasad i warunków zdawania egzaminów zewnętrznych, zostały dostosowane do potrzeb i możliwości uczniów z niepełnosprawnością słuchu, zwłaszcza tych słabo znających język polski. Niezbędne jest jednak umożliwienie tłumaczenia poleceń i zadań egzaminacyjnych na język migowy. Wymagają one także uproszczenia w warstwie językowej, przy czym wystarczą niewielkie zmiany.
Wnioski
W celu pełnej realizacji prawa uczniów z niepełnosprawnością słuchu do edukacji bez dyskryminacji i na równych zasadach, NIK wnosi do ministra edukacji i nauki o:
• Zainicjowanie prac nad wprowadzeniem do systemu prawnego, w obszarach regulujących edukację dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością słuchu, rozwiązań dostosowujących system edukacji do potrzeb niesłyszących i słabosłyszących uczniów, takich jak:
◦ stworzenie podstawy programowej dla kształcenia dwujęzycznego głuchych uczniów, z wyodrębnieniem przedmiotów język migowy i język polski dla głuchych,
◦ wprowadzenie obowiązku znajomości języka migowego przez kadrę pedagogiczną szkół, biorącą udział w kształceniu dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością słuchu, wraz z określeniem minimalnego, jednolitego standardu poziomu kompetencji językowych pozwalających na komunikowanie się i pracę w języku migowym z niesłyszącymi uczniami.
• Udostępnienie szkołom przetłumaczonych na polski język migowy oraz dostosowanych do potrzeb osób niesłyszących podręczników dla uczniów wszystkich etapów edukacyjnych.
• Zainicjowanie konsultacji i prac, z udziałem środowisk osób z niepełnosprawnością słuchu, środowisk akademickich i przedstawicieli szkół dla niesłyszący i słabosłyszących uczniów, w tym również niesłyszących uczniów, nad:
◦ dalszym dostosowaniem treści poleceń i zadań egzaminacyjnych do potrzeb uczniów z niepełnosprawnością słuchu, tak by te w pełni uwzględniały ich kompetencje językowe,
◦ wypracowaniem i wprowadzeniem systemowych rozwiązań, które zachęcą osoby z niepełnosprawnością słuchu do podejmowania pracy z niesłyszącymi i słabosłyszącymi uczniami,
◦ uznaniem polskiego języka migowego za obowiązujący w edukacji niesłyszących i słabosłyszących uczniów.
Słowniczek terminów
1. głusi (niesłyszący) – osoby posiadające fizyczne, wrodzone lub nabyte deficyty biologiczne uniemożliwiające lub w znacznym stopniu utrudniające słyszenie; informacje docierają do tych osób głównie drogą wzrokową; osoby dotknięte głuchotą nie opanują mowy werbalnej w sposób naturalny poprzez naśladownictwo słyszanej mowy z otoczenia; przekłada się to na trudności w komunikacji z ludźmi słyszącymi;
3. Głusi – członkowie określonej mniejszości językowej, dla których polski język migowy jest pierwszym językiem; wielka litera w słowie Głuchy to deklaracja przynależności do kultury Głuchych, do jej wartości, przekonań i norm, nie dotyczy wyłącznie stanu zdrowia.
4. PJM – język migowy, którym posługują się głusi w Polsce, stanowiący ich naturalny język komunikacji, o własnej, odmiennej od polskiej, strukturze gramatycznej; jest pierwszym językiem dzieci, których oboje rodzice są głusi.
5. SJM – sztuczny system, który składa się z języka mówionego i miganego, czyli przekazu mowy za pomocą znaków; wywodzi się bezpośrednio z polskiego języka fonicznego; istotą systemu jest wspomaganie wyraźnej wypowiedzi dźwiękowo-artykulacyjnej znakami migowymi.
Info: NIK, oprac. IKa
Data publikacji: 14.12.2022 r.
