Mieszkania wspomagane i treningowe dla osób z niepełnosprawnościami. Uwagi RPO do propozycji zmian prawa

Sejm 16 czerwca br. uchwalił nowelizację projektu ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw. Obecnie pracuje nad nią Senat (druk nr 1012). Rzecznik praw obywatelskich przedstawił marszałkowi Senatu stanowisko z prośbą o rozważenie poprawek do projektu, uwzględniających poniższe uwagi.

Rzecznik z zadowoleniem odnotował podjęcie prac legislacyjnych, m.in. w zakresie przepisów normujących mieszkalnictwo wspomagane. Realizuje ona wielokrotnie wskazywany jako szczególnie istotny przez osoby z niepełnosprawnościami i ich organizacje postulat wprowadzenia podziału na mieszkalnictwo treningowe oraz wspomagane – jako form wsparcia skierowanych do różnych grup adresatów.

Niemniej, część zaproponowanych rozwiązań wymaga pogłębionej refleksji nad ich ostatecznym kształtem i ewentualnej modyfikacji.

Zgodnie z ustawą w dalszym ciągu na wsparcie w formie mieszkania wspomaganego bądź treningowego mogą liczyć wyłącznie osoby pełnoletnie, które ze względu na trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność lub chorobę potrzebują wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, o ile nie wymagają usług w zakresie świadczonym przez jednostkę całodobowej opieki.

Taki katalog uprawnionych budzi wątpliwości biorąc pod uwagę kwestię równego traktowania osób ze względu na rodzaj ich niepełnosprawności. Wydaje się, że tego rodzaju zawężenie kręgu uprawnionych stoi w sprzeczności ze „Strategią na rzecz osób niepełnosprawnych na lata 2021-2030”. Zakłada ona bowiem, że docelowo typ mieszkania wspomaganego wspieranego powinien być kierowany przede wszystkim do osób wymagających intensywnego, całodobowego wsparcia.

Nasuwa się również wątpliwość, w zakresie czyich kompetencji będzie ocena, czy osoba zainteresowana wymaga już usług w zakresie świadczonym przez jednostkę całodobowej opieki, czy jeszcze nie.

Rozważenia wymaga przyjęcie formuły mieszkań wspomaganych jako docelowej formy zamieszkania,. „Strategia na rzecz osób z niepełnosprawnościami na lata 2021-2030” podkreśla, że – w odróżnieniu od mieszkalnictwa treningowego (pobyt w mieszkaniu treningowym ma być z zasady czasowy) – mieszkalnictwo wspomagane miało stanowić formę pobytu na czas nieokreślony i docelowy.

Tymczasem ustawa stanowi wprost, że wsparcie świadczone w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym nie stanowi zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych osób lub rodzin. Ponadto wprowadza zasadę, że umowy są zawierane na czas określony. Co prawda wprowadza się możliwość przyznania mieszkania na czas nieokreślony, ale wyłącznie osobom, które mają orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

Może to powodować u mieszkańców mieszkań wspomaganych poczucie niepewności, czy ta forma wsparcia będzie kontynuowania po upływie terminu wskazanego w umowie.

Organizacje społeczne proponują przyjęcie mechanizmu stosowanego obecnie w przypadku mieszkań komunalnych. Oznacza to m.in. zawieranie co do zasady umów na czas nieoznaczony, czy możliwość mieszkania całych rodzin (nie tylko osób z niepełnosprawnością).

Regulacje dotyczące mieszkań chronionych odnoszą się jedynie do limitu osób w nich zamieszkujących, nie wskazują jednak na możliwość wyboru z kim dana osoba chce mieszkać. Wybór taki jest zaś głównym elementem prawa do niezależnego życia i włączenia w społeczeństwo. Mieszkanie chronione może mieć zatem z perspektywy mieszkańca charakter instytucjonalny – miejsca, w którym nie może samodzielnie decydować z kim i na jakich warunkach chce mieszkać.

W przypadku korzystania z mieszkania treningowego lub wspomaganego – prowadzonego przez podmioty inne niż gmina, powiat lub na ich zlecenie – nie stosuje się przepisów dotyczących m.in. przyznawania wsparcia w mieszkaniu treningowym i wspomaganym na czas określony, kontraktu mieszkaniowego, czy przepisu, zgodnie z którym wsparcie to nie stanowi zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych osób i rodzin.

Efektem tej regulacji może być stworzenie podziału tych mieszkań na:
• „samorządowe”, tworzone przez samorządy bądź na ich zlecenie, które nie spełniają standardów Konwencji a odnoszących się do powyższych kwestii, a zatem mniej atrakcyjnych dla osób z niepełnosprawnościami,
• „społeczne”, prowadzone przez np. organizacje pozarządowe spełniające wspomniane standardy, a przez to atrakcyjniejsze dla osób z niepełnosprawnościami.

W praktyce może to prowadzić do obciążenia podmiotów nie-samorządowych obowiązkiem organizacji tej formy wsparcia z uwagi na fakt, że będą mogły oferować mieszkania wspomagane i treningowe lepiej odpowiadające na potrzeby osób z niepełnosprawnościami niż samorządy.

W ustawie nie wskazano zasad finansowania mieszkań wspomaganych i treningowych.

Wydaje się, że wskazane byłoby opracowanie mechanizmu, który stymulowałby samorządy do aktywności w zakresie tworzenia mieszkań wspomaganych i treningowych.

Wątpliwości budzi również systemowe uregulowanie usług sąsiedzkich, jako jednego z rodzajów usług opiekuńczych. Inicjatywa pomocy członkom lokalnej społeczności przez wolontariuszy mieszkających w najbliższym otoczeniu  jest godna pochwały, jednak idea ta już ze swej istoty powinna być regulowana zasadami współżycia społecznego i prawem zwyczajowym, niekoniecznie zaś – powszechnie obowiązującym.

Gdy porównać projektowane usług sąsiedzkie z usługami opiekuńczymi, zauważalne jest, że zakresy świadczonego wsparcia w większości się pokrywają. O ile zatem przejęcie części obowiązków opiekunów przez sąsiadów jest procesem pożądanym, o tyle należy rozważyć, czy nie dojdzie de facto do umiejscowienia tych obowiązków wyłącznie w usługach sąsiedzkich.

Należy bowiem podkreślić, że usługi sąsiedzkie jako takie winny być formą inicjatywy obywatelskiej wyłącznie wspierającą główną oś wsparcia, jaką w obecnym porządku prawnym stanowi pomoc społeczna, nie zaś zastępującą ją.

Info RPO, oprac. tuk/, fot. freepik.com.

Data publikacji: 06.07.2023 r.