Obecność problematyki niepełnosprawności w podręcznikach szkolnych. Deprecjacja z perspektywy medycznej i charytatywnej

Niepokojące wnioski płyną z raportu badawczego pt. „Lista (nie)obecności. Niepełnosprawność w podręcznikach szkolnych”. Osoby z niepełnosprawnościami są przedstawiane anachronicznym językiem i stereotypowo, przez pryzmat współczucia i zależności od osób pełnosprawnych lub jako bierni odbiorcy oczekiwanej pomocy.

Głównym celem raportu – który tak kompleksowo w Polsce został przeprowadzony po raz pierwszy – było poznanie w jaki sposób i w jakich kontekstach podręczniki szkolne z edukacji wczesnoszkolnej, podstawowej i ponadpodstawowej przedstawiają niepełnosprawność i osoby z niepełnosprawnościami. A oprócz tego: wskazanie dobrych praktyk, straconych szans oraz rekomendacji.

Osoby z różnymi niepełnosprawnościami od początku projektu brały w nim udział jako ekspertki i eksperci. Punktem wyjścia analizy były prawa człowieka i Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych ONZ.

Zespół: dr Marta Sałkowska, Magdalena Kocejko, Magda Szarota i Angelika Greniuk, składał się zarówno z badaczek-aktywistek z niepełnosprawnościami oraz badaczek pełnosprawnych, będącymi sojuszniczkami ruchu osób z niepełnosprawnościami..

Autorki raportu po przejrzeniu 15 tys. stron w różnych podręcznikach niezależnie od etapu edukacji wskazały na 240 krótkich wzmianek o niepełnosprawności, które najczęściej pojawiały się przy omawianych tematach, nie stanowiły odrębnych treści.

Niepełnosprawność rozumiana konwencyjnie oraz w kontekście praw człowieka czy niezależnego życia w podręcznikach szkolnych nie istnieje lub jest absurdalnie znikoma. Nie ma ani jednej wzmianki o Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych przez 15 tys. stron, w 96, 2 proc. przypadków niepełnosprawność w kontekście praw człowieka NIE występuje.

Osoby z niepełnosprawnościami są niewidoczne w kontekście praw człowieka – nigdy nie występują jako narratorzy / ki. W ten sposób odebrane jest im prawo do głosu. Występują prawie wyłącznie w kontekście zależności. Nie są również jakkolwiek przestawiane jako grupa mniejszościowa.

Uczniowie i uczennice na każdym etapie edukacji otrzymują więc sygnał, że temat niepełnosprawności jest na tyle nieistotny, że nie warto mu poświęcać miejsca. A jeśli już się pojawia – nie jest adekwatny do rzeczywistej reprezentacji osób z niepełnosprawnościami.

Niestety również język stosowany przy opisywaniu zjawiska niepełnosprawności i osób z niepełnosprawnościami powiela i utrwala stereotypy, wynikające z charytatywnego i medycznego myślenia o niepełnosprawności. Nie nadąża za zmianami wprowadzonymi w przepisach prawnych. Jest  anachroniczny, zacofany i nieadekwatny. Określenia używane w podręcznikach szkolnych stygmatyzują i dyskryminują, zazwyczaj są to „kaleka”, „inwalida”, „niedorozwój umysłowy”, ale nie tylko. Wyrazów tych używa się w kontekście cierpienia, starości, zła czy tragizmu.

Współczesne określenia typu: niepełnosprawność, osoba niepełnosprawna czy osoba z niepełnosprawnością, pojawiają się w analizowanych podręcznikach tylko… 64 razy. Nawiązują do prawa, zapisów z ustaw, czasami używane do opisania problemów społecznych, np. bezrobocia, wykluczenia społecznego.

W raporcie podkreślono, że w podręcznikach brakuje faktycznej i adekwatnej reprezentacji osób z niepełnosprawnościami. Osoby te nie mają „prawa głosu”, bo są zależne od innych ludzi lub instytucji. Zresztą biernie też oczekują tej pomocy, a rolą osób pełnosprawnych – także uczniów – jest tego wsparcia udzielać. To skrótowe wyjaśnienie tzw. modelu medycznego niepełnosprawności, które dominuje w podręcznikach szkolnych na tyle często i silnie, że przez badaczki został nazwany modelem „turbo medycznym”.

Osoby z niepełnosprawnościami są również postrzegane jako bezwolne „obiekty”, których funkcjonowanie uzależnione jest od innych ludzi lub instytucji oraz od ich naprawczych interwencji. Jest to podejście charytatywne czyli kolejna „promowana” w podręcznikach postawa względem niepełnosprawności. Tutaj niepełnosprawność wzbudza współczucie i traktuje się ją jako „problem”, który powinien być w miarę możliwości zlikwidowany lub jakoś naprawiony.

Rozumienie niepełnosprawności, które opiera się głównie na krzyżujących się perspektywach medycznej i charytatywnej – niestety nie prowadzi do zgodnej z rzeczywistością reprezentacji osób z niepełnosprawnościami. Z tego powodu w podręcznikach osoby z niepełnosprawnościami nie pojawiają się jako zróżnicowana grupa społeczna (kojarzona z różnorodnością społeczno-kulturową), ani grupa mniejszościowa (doświadczająca systemowej dyskryminacji), ani jako (potencjalnie) aktywni członkowie i członkinie społeczeństwa obywatelskiego, którzy / które współtworzą wspólnotę demokratyczną.

Świat przedstawiony w podręcznikach jest więc światem, który deprecjonuje znaczenie i wartość osób z niepełnosprawnościami – zarówno w aspekcie czysto ludzkim, jak i w aspekcie systemowym, np. obywatelskim.

Najważniejszym postulatem płynącym z przeprowadzonych badań jest postulat faktycznej reprezentacji i upodmiotowienia osób z niepełnosprawnościami w edukacji na przykładzie podręczników szkolnych.

„Wyobraźmy sobie osoby na wózku w podręczniku. Niech ta osoba robi jakąś aktywność, wykonuje coś swojego, a niekoniecznie jest pchana przez swoich kolegów do zabawy. (…) nie chodzi o pomaganie. Chodzi o to, żeby pokazać tę osobę z możliwościami, aktywnościami. Jak trzeba będzie pomóc, to wtedy te osoby się upominają”. (cytat Bartosza Tarnowskiego).

Badaczki przygotowały dziesięć rekomendacji – wytycznych jak to (z)robić w sposób komplementarny i adekwatny do rzeczywistości:

1. Zwiększenie nasycenia treścią związaną z niepełnosprawnością w podręcznikach
2. Odejście od modelu medycznego w kierunku modelu opartego na prawach człowieka
3. Osoby z niepełnosprawnościami powinny być narratorami i narratorkami przekazów na swój, i nie tylko, temat
4. Język dotyczący niepełnosprawności powinien być precyzyjny i współczesny, ale przede wszystkim unikający stereotypów i stygmatyzacji
5. Pokazywanie osób z niepełnosprawnościami jako części zróżnicowanego społeczeństwa
6. Pokazywanie zróżnicowania wewnątrz niepełnosprawności
7. Unikanie moralizatorstwa i instrumentalnego wykorzystania niepełnosprawności
8. Niepełnosprawność powinna być traktowana jako zagadnienie przekrojowe
9. Uwspółcześnienie przekazu o niepełnosprawności i osobach z niepełnosprawnościami by był czytelny i zrozumiały dla dzieci i młodzieży
10. Przekaz wizualny na temat niepełnosprawności i osób z niepełnosprawnościami powinien być zniuansowany, niestereotypowy i uwzględniający perspektywę praw człowieka.

Projekt badawczy „Lista(nie)obecności. Niepełnosprawność w podręcznikach szkolnych” był realizowany w Collegium Civitas od stycznia do października 2021 r. oraz współfinansowany ze środków PFRON w ramach programu „Reprezentacje niepełnosprawności w kulturze i edukacji”, na podstawie umowy numer BEA/000056/BF/D.

Publikacja jest dostępna w trzech wersjach dla osób z różnymi niepełnosprawnościami. Pełny tekst raportu: https://www.civitas.edu.pl/wp-content/uploads/2015/03/lista-nieobecnosci-niepelnosprawnosc-w-podrecznikach-szkolnych.pdf

Oprac. Iwona Kucharska, fot. pexels.com

Data publikacji: 25.11.2021 r.