W konferencji podsumowującej projekt o powyższym tytule realizowany przez Szkołę Wyższą Psychologii Społecznej w Warszawie, 12 lutego, wzięły udział trzy zespoły robocze prezentując najważniejsze wnioski ze swoich badań, a także zaproszeni goście.
Kierownik projektu prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska otwierając konferencję poinformowała, że realizowany był on w trzech etapach – badania ilościowe, jakościowe i opinie ekspertów. Efekt pracy powinien być przydatny przede wszystkim decydentom, którzy inicjują działania na rzecz osób niepełnosprawnych. Zamierzeniem zespołu projektu jest stać się najbardziej pewnym i opiniotwórczym gronem ekspertów pomocnym w kreowaniu polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych w Polsce.
16 publikacji przygotowanych w ramach projektu „Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych” to pokaźna analiza sytuacji osób niepełnosprawnych w społeczeństwie i na rynku pracy. Od 2006 roku przebadano 2000 osób, w ramach badań jakościowych oraz ilościowych. W ich wyniku powstał materiał opisujący bariery z jakimi borykają się te osoby w różnych momentach i sposób ich wpływu na dalsze ich życie.
Trajektorie życia i kariery zawodowej
Zdaniem zespołu badającego cykl życia człowieka i jego drogę przez nie, największą trudność w pełnym realizowaniu trajektorii – od chwili opuszczenia domu rodzinnego, następnie założenia własnej rodziny i rozpoczęcia kariery zawodowej, aż do opuszczenia tego domu przez dzieci – sprawia moment powstania niepełnosprawności. Wiele też zależy od modelu społeczeństwa, w którym żyjemy. Niezależnie jednak od tego, czy będzie to społeczeństwo „tradycyjne” czy „nowoczesne” cykl jest ten sam, zaś problem pojawia się w pojmowaniu niepełnosprawności. Społeczeństwo „tradycyjne” przypisuje osobom niepełnosprawnym niepełną przydatność i ograniczoną możliwość pełnienia ról społecznych, zakładając potrzebę ich wsparcia instytucjonalnego. Model społeczeństwa „nowoczesnego” daje dużo większe możliwości osobie niepełnosprawnej w wykorzystywaniu nabytych umiejętności lub ich zdobywaniu, jednocześnie nie ograniczając wyborów życiowych.
Obecne polskie społeczeństwo łączy ze sobą te dwa modele, choć w zależności od postaw przyjmowanych przez osoby niepełnosprawne ich wspólne pole jest bardzo elastyczne. Osoby niepełnosprawne podczas przebiegu swojego życia mogą przybierać postawę bierno-roszczeniową, ambiwalentną i aktywną. Każda z tych postaw zawiera pewne przekonania, emocje i zachowania, które w różny sposób wpływają na ograniczenia osoby niepełnosprawnej w jej życiu. Najbardziej pożądaną jest postawa aktywna, której głównym atutem jest świadomość osób niepełnosprawnych, że mogą żyć w taki sam sposób jak osoby pełnosprawne. Niewątpliwie są to osoby niezależne w swoich środowiskach, aktywnie poszukujące swojego miejsca na rynku pracy. Ograniczenia wynikające z przybieranych postaw, zdaniem zespołu badaczy, powinny być jak najbardziej ograniczane, na rzecz wychowywania do samodzielności i wspierania tej samodzielności, co daje podstawowe warunki rozwoju zawodowego i osobistego osoby niepełnosprawnej.
Wychowanie do samodzielności
Przedmiotem zainteresowania drugiego zespołu był wpływ nakładania się obowiązków, ale także swobody w podejmowaniu decyzji i partnerskich relacji z rodzicami, na rozwój osoby niepełnosprawnej i jej późniejsze funkcjonowanie na rynku pracy. Osoby niepełnosprawne od urodzenia oraz ze schorzeniami psychicznymi, które miały mało obowiązków, swobody, możliwości podejmowania samodzielnych decyzji oraz relacji partnerskich charakteryzują się mniejszą aktywnością zawodową, a tym samym częściej są bierne w życiu. Większa samodzielność i równe prawa w rodzinie mają duży wpływ na zadowolenie z życia i poczucie większej kontroli nad podejmowanymi przez osobę niepełnosprawną decyzjami. Poczucie, że podjęta decyzja jest świadomym wyborem wywołuje więcej pozytywnych skojarzeń i przyczynia się do większego zadowolenia z życia. Taka kontrola oraz wsparcie i pozycja w rodzinie ma pośredni wpływ na satysfakcję z pracy.
Sposób wychowania dziecka z ograniczeniami sprawności tworzy podstawę jego funkcjonowania w dorosłym życiu. Wpływa w znaczącym stopniu na sposób postrzegania świata, innych ludzi oraz samego siebie. Biorąc za podstawę wychowanie do samodzielności zespół drugi wskazał typy funkcjonowania w dorosłości: osiągający, poszukujący, zachowawczy i zubożony. Według badających wychowanie nie determinuje funkcjonowania w sposób nieodwracalny – nie usidla, nie zamyka, stanowi jednak albo istotny czynnik ryzyka, albo czynnik je wspomagający. Najważniejsze jest to, co dzieje się „tu” i „teraz” w aktualnej rodzinie, w grupie znajomych i przyjaciół, w środowisku pracy oraz w obszarach działania wszystkich specjalistów zajmujących się niepełnosprawnością.
Dlaczego aktywni, dlaczego bierni?
Odpowiedzi na to pytanie starali się udzielić członkowie kolejnego zespołu realizującego projekt, biorący pod uwagę kompetencje osobiste, kapitał społeczny i zadowolenie z życia osoby niepełnosprawnej. Najczęściej pozytywnie do swoich kompetencji życiowych odnosili się niepełnosprawni pracujący zawodowo. Osoby bierne zawodowo w poszczególnych badaniach wskazały najniższy poziom zadowolenia. Biorąc pod uwagę czynniki demograficzne i ograniczenia sprawności zdecydowanie zadowolone z życia są osoby z niepełnosprawnością sensoryczną (wzrok, słuch), ze schorzeniami somatycznymi oraz niepełnosprawnością ruchową. Zespół badał także jaki wpływ na poczucie zadowolenia z życia osób niepełnosprawnych mają znajomi. Ich wsparcie okazało się pozytywnym motywatorem do aktywnych działań w życiu zawodowym i społecznym. Informacje gdzie i u kogo można uzyskać pomoc, na kogo liczyć w razie trudnej sytuacji, mogą pomóc radzić sobie ze stresem i wzmocnić poczucie zaradności u osoby wspieranej. Osoby, które mogą liczyć na pomoc bliskich i otrzymują od nich najbardziej optymalny rodzaj wsparcia są bardziej od innych zadowolone z życia, częściej mają pracę i są aktywne zawodowo.
Wymianie doświadczeń służyła sesja z prowadzącymi inne projekty pomagające osobom z ograniczoną sprawnością. Zaprezentowano ideę kampanii „Zatrudnij niepełnosprawnego”, założenia infolinii „Sprawni w pracy” i program „Centra doradztwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych.”
Odrębną sesją była „Sztuka i osoby niepełnosprawne”, w ramach której m.in. przedstawiono projekt „Niewidzialna mapa Wrocławia”. Ten przewodnik po Wrocławiu stworzyli, m.in. ludzie niewidomi, którzy odwiedzali i dokumentowali za pomocą fotografii, opisu i dźwięku różne miejsca w mieście. Powstał katalog 31 miejsc wzbogacony o dokumentację rozmów oraz dźwięki opisanych miejsc na dołączonej do książki płycie CD.
Niezwykle ciekawym wystąpieniem była prezentacja projektu „Arteterapii” na rzecz dzieci z chorobą nowotworową. W jego ramach w studiu Radia Katowice zagrała niezwykła Dziecięca Orkiestra Onkologiczna złożona z podopiecznych trzech śląskich oddziałów onkologicznych ze swoimi najbliższymi oraz z personelem medycznym. Stworzyli spektakl muzyczny na instrumentach perkusyjnych z różnych stron świata – pod batutą muzyka Piotra Sutta i wspomagani przez zaproszonych artystów: Artura Rojka, Dorotę Pomykałę.
Uczestnicy sesji również spróbowali swoich sił, grając na różnych instrumentach perkusyjnych, z powodzeniem biorąc udział w ekscytującej muzycznej podróży do krainy dziecięcej wyobraźni.
A prawda leży pośrodku
Wychowanie jest jednym z najważniejszych elementów w całym życiu osób niepełnosprawnych. Aktywność czy bierność zawodowa zależna jest od rodzaju wsparcia udzielanego danej osobie przez najbliższą rodzinę, znajomych czy przyjaciół. Trudne sytuacje życiowe powodują zmiany w podejściu do określania celów zawodowych, a zarazem obniżają samoocenę. Nabyte umiejętności życiowe mogą spowodować zwiększenie motywacji do dalszego działania na zasadzie buntu: „Ja wam pokażę, że potrafię”. Samodzielność niekoniecznie jednak musi być ujawniana buntem. Przygotowanie do życia i radzenia sobie ze swoimi słabościami związanymi z niepełnosprawnością staje się niezbędnym elementem funkcjonowania w społeczeństwie. Ważne jest, aby poczucie niepełnosprawności nie stało się pewnego rodzaju „fatum”, a raczej swojego rodzaju wyzwaniem dla danej osoby. Ciągle zbyt często osoby z niepełnosprawnością muszą przełamywać bariery mentalne własnej rodziny i środowiska, skazujące ją na pełnienie ograniczonych ról społecznych. Warto tu zaznaczyć, że osobom niepełnosprawnym stawiającym sobie ambitne cele w życiu i dążącym do ich realizacji najczęściej udaje się osiągnąć sukces zawodowy, bo w większości przypadków są to silne osobowości.
Swoistym podsumowaniem konferencji był pokaz filmu „Murderball – Gra o zycie”. Jest to opowieść o niezwykłej grupie zawodników światowej klasy, graczach w rugby na wózkach inwalidzkich. Ambitni, zajadli, wytrwali i niebywale zdeterminowani sportowcy łamią wszelkie stereotypy na temat niepełnosprawnych. Oprócz wyczynowo uprawianego sportu mają rodziny, pracują, studiują, kochają. Ogromny potencjał bohaterów filmu – prawdziwych herosów wzmacnia mocna rockowa muzyka i nowoczesny montaż.
Film prezentowany również przez Telewizję Polską był owacyjnie przyjmowany przez międzynarodową widownię.
Jak pokazują badacze z SWPS każda osoba niepełnosprawna ma w sobie ogromny potencjał i tylko od niej samej zależy czy będzie zależna od wsparcia swojego otoczenia, które może mieć na nią zarówno pozytywny, jak negatywny wpływ. Borykając się na co dzień ze swoimi problemami zdrowotnymi w życiu społecznym i zawodowym starają się dążyć konsekwentnie do założonych celów. Wyniki badań przeprowadzonych przez SWPS w ramach projektu „Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych” wskazują na konieczność indywidualnego podejścia do problemów każdej osoby niepełnosprawnej.
Dariusz Opioła, Iwona Kucharska
