„Zatrudnianie osób niepełnosprawnych – co jeszcze należy zrobić?”

Zaprosili do udziału przedstawicieli organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych z różnych państw, w których zarówno kwestia integracji niepełnosprawnych ze społeczeństwem, jak i zatrudniania tych osób funkcjonuje zupełnie inaczej niż w Polsce.
Głównym organizatorem konferencji było Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji wraz z organizacją Ashoka – Innowatorzy dla Dobra Publicznego, działającą na rzecz wspierania przedsiębiorców społecznych.

Ashoka to międzynarodowa niedochodowa organizacja wyszukująca i zrzeszająca osoby o wyjątkowych osobowościach, których działalność koncentruje się na realizacji nowych, niekonwencjonalnych rozwiązań problemów społecznych. Z danych na 2007 rok wynika, że Ashoka łączy i wspiera ponad 2000 społecznych przedsiębiorców w 70 krajach świata. Misją tej organizacji jest promowanie profesji społecznego przedsiębiorcy (ang. social enterpreneuer). W Polsce działa od 1995 roku.

Pułapka rentowa a plany rządu

Obecni na konferencji przedstawiciele Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, PFRON, posłowie na Sejm RP byli zgodni w swoich wypowiedziach, że należy uprościć system zatrudniania osób niepełnosprawnych i dać możliwość podejmowania zatrudnienia tym rencistom, którzy chcą być aktywni zawodowo. Zmian wymaga także model socjalny państwa, który powoduje ciągle niewielkie zainteresowanie uzyskiwaniem dochodu z pracy i preferencję świadczeń społecznych.

Alina Wojtowicz-Pomierna z Biura Pełnomocnika zwróciła szczególną uwagę na demotywujący aspekt świadczeń socjalnych, które zniechęcają osoby niepełnosprawne do aktywności na rynku pracy. Jej zdaniem regulacje prawne będą szły w kierunku zmian limitów wynagrodzenia za pracę skutkujących obniżeniem świadczeń rentowych. Istotną rolę w tym zakresie będzie także odgrywać rozporządzenie Komisji Europejskiej, które ma zastąpić rozporządzenie KE 2204, dotyczące m.in. subsydiowania kosztów twardych zatrudnienia niepełnosprawnych pracowników.

Prezes Zarządu PFRON Marian Leszczyński przedstawił działania Funduszu na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie realizowanych programów. Obecne jego działania będą nakierowane na wzrost aktywności samorządów lokalnych, które powinny najlepiej znać potrzeby osób niepełnosprawnych na swoim terenie i planować odpowiednie działania, finansowane ze środków Funduszu. Jak bumerang powraca temat telepracy jako formy zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Prezes Leszczyński pokłada duże nadzieje na wzrost aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych właśnie w tej formie zatrudnienia.

Zmiany rozwiązań prawnych są konieczne – podkreślił poseł Sławomir Piechota – lecz samo ich uchwalenie niczego nie przyniesie, jeśli nie znajdą się osoby, które będą wiedzieć jak je stosować. Opowiedział się za zniesieniem zawieszania rent osobom niepełosprawnym podejmującym zatrudnienie, bądź znacznym wzrostem limitów zarobkowania, które nie skutkowałyby zawieszeniem świadczenia. Za najważniejsze dla pracodawców osób niepełnosprawnych uznał proste, przejrzyste i stabilne przepisy regulujące tę sferę. Jako rzecz zdumiewającą poseł Piechota określił zjawisko, iż przedsiębiorstwa są w stanie sądzić się z urzędem skarbowym czy ZUS-em o zwrot niesłusznie pobranych podatków czy składek, ale bez szemrania wnosza opłaty do PFRON za niezatrudnianie określonej ustawowo liczby osób z niesprawnościami. Niechlubny prym w tej dziedzinie od wielu lat wiedzie ZUS, który w skali roku wnosi tę daninę
w wysokości ok. 26 mln zł.

Co jeszcze można zrobić w Polsce – przykłady z zagranicy

Organizatorzy konferencji zaprosili przedstawicieli organizacji z Niemiec, Indii, Argentyny i Irlandii, którzy zaprezentowali swój sposób na współpracę z rządem, środowiskiem biznesu i mediami w zakresie zatrudniania osób niepełnosprawnych. Każdy z prelegentów zaprezentował inne spojrzenie na współpracę organizacji pozarządowych z instytucjami państwowymi i wszyscy byli zgodni, że interwencjonizm państwowy czasami buduje bariery mentalne, zaś przepisy są czytelne chyba tylko dla tych, którzy je stworzyli.

Irlandia i Argentyna z biznesem pod rękę

Caroline Casey, dyrektor generalny Fundacji Aisling z Irlandii prowadzi szeroką współpracę ze środowiskami biznesu i mediów, które same promują wśród siebie zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Coroczną imprezą podsumowującą działania Fundacji jest bal charytatywny dla przedsiębiorców O2 Ability Award, podczas którego nagradza się najlepszych. Pracodawcy zgłaszają się na zasadach konkursu, w którym ocenia się standardy pracy niepełnosprawnych pracowników jak i kadrę zarządzającą. Efekty tych działań są widoczne na rynku pracy. Po ostatniej kampanii Fundacji Aisling 67 proc. pracodawców zatrudniło osoby niepełnosprawne. Dla Fundacji współpraca z biznesem i mediami to najważniejszy element działań na rzecz osób niepełnosprawnych. – Komunikowanie się z biznesem wymaga mówienia w jego języku, dlatego tak ważne jest, aby o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych mówili sami przedsiębiorcy – powiedziała Caroline Casey. Działanie Fundacji Aisling to poszukiwanie modeli funkcjonowania oraz „idoli”, którzy motywują do działania, a nie „gadania”.

Argentyński punkt widzenia problemu zatrudniania niepełnosprawnych pracowników przedstawiła Victoria Shocron, prezes Fundacji Discard, która zajmuje się szerokim spektrum działań na rzecz edukacji, kultury i szkoleń dla osób niepełnosprawnych z upośledzeniem umysłowym, jak i pracodawców ich zatrudniających. W Argentynie nie ma kar za niezatrudnianie osób niepełnosprawnych. Nie nakazuje się ich zatrudniać, a działania prowadzone są w kierunku propagowania zatrudniania tej grupy osób przez samych przedsiębiorców. Podobnie jak przedmówczyni uważa, że środowisko biznesowe to najlepsza forma propagowania zatrudniania osób niepełnosprawnych. Podjęcie rozmów z konkretnym pracodawcą, któremu chce się zaproponować zatrudnienie niepełnosprawnych pracowników poprzedzone jest analizą firmy. Wybiera się tych pracodawców, którzy deklarują chęć zatrudnienia niepełnosprawnego pracownika. Działania Discard nie sprowadzają się tylko do umożliwienia podjęcia pracy, ale obejmują także monitorowanie pracowników w miejscu pracy, reagowanie na różnego rodzaju sytuacje. Kluczową rolę w procesie wejścia na rynek pracy osoby niepełnosprawnej intelektualnie odgrywa praca z jego rodziną i „dopasowanie” tej osoby do stanowiska pracy. W pierwszej kolejności należy przełamać obawy rodziny, która często nie jest przygotowana do tego, by „dziecko” z upośledzeniem umysłowym podejmowało zatrudnienie. Z podobnym problemem można się spotkać w Polsce, na co wskazują organizacje działające na rzecz środowiska osób niepełnosprawnych intelektualnie. Następnie buduje się profil takiej osoby pod względem cech charakteru i przygotowania zawodowego do danego stanowiska pracy i podejmuje się działania zmierzające do podpisania umowy o pracę. Obecnie Fundacja Discard może pochwalić się współpracą z dużymi przedsiębiorstwami, dzięki czemu zamierza przekonywać małe firmy do zatrudniania osób niepełnosprawnych lansując hasło „Skoro duży zatrudnia, to i ty możesz”.

Hinduska praca u podstaw

Javed Abidi dyrektor Narodowego Centrum Promocji Zatrudnienia Osób Niepełnosprawnych na wstępie zaprezentował film reklamowy pokazujący marzenie niepełnosprawnego Hindusa poruszającego się na wózku, którym jest możliwość realizowania się w życiu osobistym i zawodowym. Do tego szczęścia potrzebne jest tylko(?) jedno – likwidacja barier architektonicznych i mentalnych oraz skostniałych przepisów ograniczających aktywność niepełnosprawnych w Indiach. Właśnie w tym celu powołane zostało Narodowe Centrum, którego najważniejszym celem jest ułatwianie dostępu do edukacji i zatrudnienia blisko 60 milionom niepełnosprawnym Hindusom. Javed Abidi z własnego doświadczenia wie, że aby niepełnosprawny poruszający się na wózku inwalidzkim podjął studia na jakiejkolwiek uczelni w Indiach musi mieć naprawdę dużo samozaparcia i pomocy ze strony innych osób. On sam poruszając się na wózku nie mógł się wykształcić w Indiach, chociaż pochodzi z rodziny naukowców i odpowiednią wiedzę zdobył w Stanach Zjednoczonych. Teraz postawił sobie za cel likwidować możliwie wszystkie bariery utrudniające swoim rodakom być pełnoprawnymi obywatelami. W Indiach do 1995 roku nie było żadnej ustawy regulującej funkcjonowanie osób niepełnosprawnych, ułatwiającej aktywność zawodową i edukację. – Politycy ustawę przyjęli, ale nie wiedzieli i nadal nie wiedzą jak ona funkcjonuje – stwierdza Abidi. Działanie jego organizacji to taka praca u podstaw na rzecz poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych w Indiach, a efektem powinna być możliwość realizacji marzeń pokazanych na filmie.

Niewidomi i głusi zapraszają

Ciekawe projekty zaprezentował Andreas Heinecke z sąsiednich Niemiec. Osoby niewidome i głuche funkcjonują wśród odmiennych barier sensorycznych, które są trudne do zrozumienia przez osoby pełnosprawne. W tym celu zostały przygotowane dwa projekty: „Dialog w ciemności” i „Zaproszenie do ciszy”. Pierwszy z nich to podróż do krainy ciemności, po której zaproszona osoba pełnosprawna oprowadzana jest przez osobę niewidomą. W praktyce wygląda to tak, że zaproszona osoba wprowadzana jest do idealnie zaciemnionego mieszkania, gdzie jest podejmowana przez jego gospodarza. Cała trudność polega na tym, że osoba widząca zdaje się całkowicie osobie niewidomej, której to opis mieszkania pozwala wyobrazić sobie jego kształt, wystrój i uczestniczyć w codziennych czynnościach. Przygotowanie kawy i wypicie jej bez wylania na siebie jest niezwykle pouczającym doświadczeniem dla osoby widzącej. W przypadku pracodawców biorących udział w takich spotkaniach budzi się ich wrażliwość na problemy osób niewidomych. Łatwiej jest im zrozumieć codzienne problemy tych osób, a także przekonać, że są one takimi samymi ludźmi jak wszyscy. Zatrudnienie osób niewidomych wymaga często przystosowania nie tylko stanowiska pracy, ale także całego zakładu, zaś dzięki takiemu doświadczeniu pracodawcy mają mniej obaw przed ich zatrudnianiem.

Podobnym projektem jest „Zaproszenie do ciszy”, gdzie osoby słyszące wprowadzane są w świat ciszy pełen emocji, kolorów, a nawet dźwięków. Osobom słyszącym ogranicza się maksymalnie dostęp do otaczających ich dźwięków poprzez założenie specjalnych słuchawek. Ich przewodnikami są osoby głuche posługujące się językiem migowym, co powoduje dodatkowo barierę językową. Podczas takiego spotkania osoby słyszące starają się wyrazić emocje przedstawiane przez osoby na wyświetlanych obrazach, opisać prezentowane krajobrazy i wydarzenia. To wszystko, co widzą uczestnicy niesie ze sobą pewne odczucia dźwiękowe, które mogą być wyrażane w trakcie przekazywania informacji drugiej osobie. Język migowy, którego nie znają osoby słyszące jest czymś nowym, ale okazuje się być w zasadzie prostym narzędziem do przekazywania naszych emocji. Pracodawcy uczestniczący w takim doświadczeniu mogą przełamać obawę, że nie „dogadają się” z osobą niesłyszącą. W bezpośrednim kontakcie może to być trudne, ale po przeszkoleniu pracodawców lub odpowiednich osób zarządzających pracownikami w przedsiębiorstwie można porozumieć się i pozyskać do pracy dobrego pracownika.

Głównymi założeniami prezentowanych projektów jest przybliżenie osobom pełnosprawnym jak to jest być osobą niepełnosprawną. Przełamać bariery mentalne i ograniczenia w zakresie komunikacji między sobą w rzeczywistym środowisku wynikającym z niepełnosprawności.

Działalność Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji

Przedstawiciele gospodarza konferencji – Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji zaprezentowali swoje działania podejmowane na rzecz propagowania zatrudniania osób niepełnosprawnych. Jednym z realizowanych projektów jest „Zmiana postaw społecznych drogą do zatrudnienia osób niepełnosprawnych”. Jego realizacja odbywa się poprzez ogólnopolską kampanię informacyjno-promocyjną, której głównym celem jest szczegółowe informowanie pracodawców i zatrudnionych u nich pracowników o zaletach strategii przyjmowania do pracy niepełnosprawnych pracowników. W kampanii wykorzystywane są spoty reklamowe w radio i telewizji, reklama zewnętrzna, ulotki, plakaty oraz wkładki tematyczne w prasie. Narzędziem wspierającym kampanię jest infolinia, w której można uzyskać informacje o korzyściach płynących z zatrudnienia osób niepełnosprawnych, pośrednictwie pracy w Centrach Integracja, szczególnych uprawnieniach pracowników niepełnosprawnych, obowiązkach pracodawcy, zakładaniu i prowadzeniu własnej działalności gospodarczej przez osobę niepełnosprawną.

Obok infolinii duże znaczenie mają Centra Integracji, które mają swoje siedziby w Warszawie, Krakowie, Gdyni i Zielonej Górze. Kolejne są przygotowywane do uruchomienia i świadczenia szerokich usług informacyjnych dla osób niepełnosprawnych. Projekty realizowane przez te Centra skierowane są do osób niepełnosprawnych o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, niepozostających w zatrudnieniu, poprzez prowadzenie doradztwa, poradnictwa oraz warsztatów zwiększających możliwości uzyskania pracy.

Na rzecz promocji zatrudnienia wydawany jest dodatek „Praca” do magazynu „Integracja” w ramach projektu „Integracja – Praca Wydawnicza kampania informacyjno-promocyjna”. Jego zadaniem jest zmiana postaw społecznych wobec osób niepełnosprawnych w środowisku pracy i zwiększenie zainteresowania pracodawców ich zatrudnieniem.

Podsumowaniem konferencji były wystąpienia przedstawiciela firmy Winkowski Sp. z o.o. i Iwo Pawłowskiego – osoby niepełnosprawnej aktywnej na rynku pracy. Iwo Pawłowski to mały człowiek o wielkim sercu i niezwykłym poczuciu humoru. Jego niepełnosprawność jaką jest niewielki wzrost paradoksalnie stała się przepustką do świata filmu, teatru i telewizji.
O swoich ciekawych doświadczeniach – co robił, jakich ludzi poznał – mógłby opowiadać godzinami i to z pasją.
Jest przykładem, że pomimo niepełnosprawności warto spróbować znaleźć swoje miejsce na rynku pracy.

Konferencja „Zatrudnianie osób niepełnosprawnych – co jeszcze należy zrobić?” nie dała jednoznacznej odpowiedzi, ale pokazała kilka ciekawych rozwiązań stosowanych w innych krajach. Zdaniem jej uczestników interwencjonizm państwa w polityce społecznej powinien zejść na drugi plan na rzecz większej współpracy ze środowiskiem biznesu i mediów.
W Polsce przygotowywaniem przepisów regulujących zatrudnianie osób niepełnosprawnych zajmują się politycy i prawnicy, w konsultacji z różnymi grupami społecznymi i zawodowymi, które powinny dobrze znać tę problematykę. Jednak słuchając wypowiedzi niepełnosprawnych pracowników można odnieść wrażenie, że przepisy konstruowane są przez osoby mające o tym znikome pojęcie.

W Polsce jest jeszcze wiele do zrobienia i ciekawym doświadczeniem byłoby zaproszenie przedstawicieli biznesu i mediów do szerokich rozmów o możliwościach i barierach zatrudniania tej grupy osób. Ułatwianie im podejmowania pracy i stabilne oraz jasne przepisy regulujące ich zatrudnianie dla pracodawców to wspólny interes obu stron, do czego trzeba zmierzać dość szybko.

Dariusz Opioła, Ryszard Rzebko