25 kwietnia – Międzynarodowy Dzień DNA. Genetyka wspiera diagnostykę oraz leczenie onkologiczne

Rozwój diagnostyki molekularnej daje możliwość lepszego poznania oraz określenia biologii danego nowotworu. Wiedza ta coraz częściej pozwala na personalizację leczenia i dobranie terapii celowanej, która nie tylko zwiększa komfort życia pacjenta, ale przede wszystkim zwiększa skuteczność leczenia. 25 kwietnia to dzień, w którym upamiętniane są dwa ważne osiągnięcia naukowe, bez których nie można byłoby mówić o rozwoju diagnostyki molekularnej – stworzenie modelu podwójnej helisy DNA (1953 r.) oraz ukończenie projektu poznania ludzkiego genomu Human Genome Project (2003 r.).

– Dziś wiemy, że nowotwór nie jest schorzeniem jedynie narządu, a grupą różnych chorób o wyjątkowej charakterystyce i cechach molekularnych. Pomimo to, diagnoza nowotworowa wciąż wzbudza wiele negatywnych emocji, a w społeczeństwie istnieje przeświadczenie, że jedyną metodą leczenia raka jest chemioterapia. W ramach działań edukacyjnych, oprócz zwrócenia uwagi na towarzyszące emocje, chcemy informować pacjentów i ich bliskich, że osiągnięcia współczesnej medycyny zmieniają sposób podejścia do nowotworów. Zbadanie nowotworu pod kątem mutacji genetycznych jest aktualnie niezbędne przed podjęciem decyzji o sposobie leczenia w przypadku raka płuca czy jajnika – tłumaczy Anna Kupiecka, prezes Fundacji OnkoCafe – Razem Lepiej, partner społeczny kampanii „Tylko Dwa Słowa”.

DNA (kwas deoksyrybonukleinowy) to podstawowa jednostka dziedziczenia, która przekazywana jest potomstwu przez rodziców. Zawiera unikalną dla każdego z nas informację genetyczną dotyczącą struktury białek budujących organizm. Determinuje nasz wygląd np. kolor oczu, włosów czy skóry, ale także informacje dotyczące naszych upodobań oraz zdolności sportowych.
Poznanie DNA i badania genetyczne przyczyniły się m.in. do rozwoju wczesnej i dokładniejszej diagnostyki molekularnej, skuteczniejszego leczenia nowotworów, wykrywania chorób dziedzicznych wieku rozwojowego oraz leczenia chorób rzadkich.

Badania genetyczne (molekularne) polegają na analizie sekwencji DNA lub RNA. Dzięki współczesnym narzędziom biologii molekularnej jesteśmy w stanie poznać sekwencję istotnych genów oraz zidentyfikować w nich różnego rodzaju zmiany – w tym patogenne, które mogą powodować powstawanie nieprawidłowych białek. Mogą one dotyczyć np. systemu naprawy DNA. Jeśli białka tego systemu, na skutek różnego rodzaju zmian genetycznych, źle funkcjonują albo funkcjonują z obniżoną aktywnością, dochodzi do powstania różnych zaburzeń i nieprawidłowości, a one z kolei przekładają się bezpośrednio na rozwój nowotworu.

Rodzaje badań genetycznych
W onkologii wykonuje się dwa rodzaje badań genetycznych: badania zmian germinalnych i somatycznych.

– Badanie zmian germinalnych ocenia zmiany, które występują we wszystkich komórkach organizmu i obecne są przez całe życie człowieka. Te zmiany można odziedziczyć po rodzicach i można je przekazać potomstwu. Tego typu badania dotyczą około 10 proc. nowotworów – czyli wszystkich, które są uwarunkowane genetycznie. Potwierdzają one rozpoznanie nowotworu, ale można też dzięki nim ocenić predyspozycje do zachorowania na nowotwór w przyszłości i zidentyfikować nosicieli zmiany genetycznej, co pozwala wdrożyć profilaktykę na odpowiednio wczesnym etapie. Badanie jest małoinwazyjne. Wykonuje się je analizując DNA wyizolowany z komórek jądrzastych krwi obwodowej – wyjaśnia dr n. med. Andrzej Tysarowski, kierownik Zakładu Diagnostyki Genetycznej i Molekularnej Nowotworów, Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy. – Od mniej więcej dwudziestu lat dynamicznie rozwija się również genetyka zmian somatycznych (nabytych), czyli zmian występujących w nowotworowych komórkach organizmu. Genetyka zmian somatycznych służy przede wszystkim do postawienia ostatecznego rozpoznania i kwalifikacji do terapii celowanej, a także monitorowania leczenia. Nowoczesne lek działają na określone zaburzenia występujące w komórkach nowotworowych, a genetyka somatyczna pozwala te zaburzenia zidentyfikować – dodaje dr n. med. Andrzej Tysarowski.

– Ważne jest, aby pacjenci zdawali sobie sprawę z istnienia badań molekularnych oraz korzyści, jakie można z nich czerpać i nie bali się ich wykonywać. Dwie osoby chorujące na ten sam nowotwór np. na raka piersi, mogą mieć różne uwarunkowania genetyczne i w związku z tym wymagać zupełnie innego sposobu leczenia, a np. dwie osoby chorujące w teorii na zupełnie inny nowotwór np. rak jajnika i rak trzustki otrzymywać tą samą terapię z uwagi na taką samą mutację – wyjaśnia Elżbieta Kozik, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Polskie Amazonki Ruch Społeczny, partner społeczny kampanii „Tylko Dwa Słowa”. – Badania molekularne najczęściej wykonywane są w przypadku raka płuca, raka jajnika, czerniaka, raka piersi, raka prostaty, tarczycy, żołądka, nowotworów podścieliskowych przewodu pokarmowego oraz przewlekłej białaczki szpikowej i limfocytowej. Wiedza na temat mutacji, pozwala określić przewidywaną podatności danego pacjenta na konkretne leczenie – dodaje.

Terapia celowana
Diagnostyka molekularna (genetyczna) pozwala na dobranie spersonalizowanej terapii do indywidualnego pacjenta. Terapie celowane często stosowane są w przypadku leczenia nowotworów z uwagi na charakter choroby wynikający z uszkodzeń materiału genetycznego (mutacji).

– Do niedawna wybór metody leczenia opierał się przede wszystkim na miejscu powstania oraz stopniu zaawansowania nowotworu. Najpowszechniejszą metodą leczenia była chemioterapia, która uszkadza wszystkie dzielące się komórki w organizmie – zarówno nowotworowe, jak i zdrowe, co powoduje szereg działań niepożądanych. Leczenie celowane, ukierunkowane molekularnie, jest bardziej precyzyjne, ponieważ działa na konkretną mutację występującą w komórkach nowotworowych. Terapie te charakteryzują się wyższą skutecznością od klasycznej chemii u chorych, u których wykryto w badaniu molekularnym zmiany molekularne – wyjaśnia Szymon Bubiłek, wiceprezes Zarządu Stowarzyszenia Pomocy Chorym na Mięsaki i Czerniaki Sarcoma, partner społeczny kampanii „Tylko Dwa Słowa”.

– W medycynie personalizowanej stosuje się terapie celowane z wykorzystaniem leków, które blokują wzrost i rozprzestrzenianie się nowotworu poprzez bezpośrednie oddziaływanie na określone cząsteczki (tzw. „cele molekularne”). Terapię taką dobiera się na podstawie badań genetycznych, indywidualnie dla pacjenta, wykorzystując informacje o zmianach w jego genach i białkach, które są zaangażowane we wzrost, progresję i rozprzestrzenianie się nowotworu – wyjaśnia dr n. med. Andrzej Tysarowski.

– Pierwsze terapie celowane były ukierunkowane na zmiany genetyczne, które były charakterystyczne dla konkretnego nowotworu: np. zmiany w genach EGFR, ALK, RET, ROS1, BRAF w raku płuca albo amplifikacja genu HER2 w raku piersi. Identyfikacja takich zmian umożliwia podanie konkretnego leku. Z biegiem czasu rozwój biologii molekularnej doprowadził do odkrycia markerów genetycznych, które występują nie w jednym, a w wielu typach nowotworów. Zaczęto zatem tworzyć leki, które działają niezależnie od typu nowotworu, ponieważ ukierunkowane są na zaburzenia genetyczne w komórkach nowotworowych. Przykładem terapii agnostycznej, ukierunkowanej na cele molekularne jest terapia z wykorzystaniem inhibitorów NTRK. W badaniu genetycznym poszukuje się tzw. fuzji genowych (fuzji z udziałem genów NTRK). Jest to rearanżacja genetyczna, która występuje w szerokim spektrum nowotworów. W momencie, gdy taka zmiana zostaje zidentyfikowana, leczenie może być bardzo efektywne – tłumaczy dr n. med. Andrzej Tysarowski.

Profilowanie genetyczne różnych rodzajów nowotworów odgrywa coraz większą rolę w diagnostyce i leczeniu. Pozwala ono na odnalezienie wspólnego mianownika genetycznego różnych nowotworów, a to powoduje, że coraz więcej pacjentów może być skutecznie leczonych.

– Dopiero od niedawna zaczęliśmy edukować społeczeństwo nt. kompleksowej diagnostyki, badań molekularnych i medycyny personalizowanej oraz korzyści płynących z ich zastosowania. Badania przeprowadzone w ramach kampanii „Tylko Dwa Słowa” wykazały, że w społeczeństwie istnieje przeświadczenie, że wybór metody leczenia nowotworu zależy od stopnia jego zaawansowania lub od jego umiejscowienia, a najczęstszymi metodami leczenia nowotworu jest chemioterapia i radioterapia. Tymczasem dziś wiemy, że w pierwszej kolejności w przypadku części nowotworów należy wykluczyć mutacje, by sprawdzić, czy chemioterapia rzeczywiście jest w danym przypadku najlepszym wyborem. Międzynarodowy Dzień DNA to dobry moment, aby przypomnieć w jakim miejscu jest aktualny stan wiedzy medycznej. Pamiętajmy, że wspierać osobę, która otrzymała diagnozę onkologiczną, można w różny sposób, jednym z nich jest dostarczenie jej rzetelnej i najnowszej wiedzy z zakresu leczenia oraz diagnostyki onkologicznej – podkreśla Barbara Pepke, prezes Fundacji Gwiazda Nadziei, partner społeczny kampanii „Tylko Dwa Słowa”.

– Pomimo rozwoju medycyny chorobę nowotworową postrzegamy ciągle jeszcze jako olbrzymie wyzwanie dla pacjenta. Jednak chorzy mają coraz więcej opcji terapeutycznych i możliwości refundowanego nowoczesnego leczenia w ramach programów lekowych. Aktualnie rozwój medycyny daje nam podstawy do zmiany percepcji i odczarowania stereotypów krążących wokół choroby nowotworowej. Diagnostyka molekularna zwiększa prawdopodobieństwo tego, że pacjent od samego początku otrzyma optymalną terapię. Nowotwory można leczyć nowocześnie i coraz bardziej precyzyjnie, uwzględniając występujące mutacje, a chemioterapia nie zawsze jest leczeniem pierwszego wyboru – pamiętajmy o tym – puentuje Joanna Konarzewska-Król, dyrektor Fundacji Onkologicznej Nadzieja, partner społeczny kampanii „Tylko Dwa Słowa”.

Zachęcamy do zapoznania się z materiałami edukacyjnymi zamieszczonymi na stronie internetowej kampanii „Tylko dwa słowa”: www.tylkodwaslowa.pl.

pr/, fot. freepik.com

Data publikacji: 25.04.2024 r.