System nie jest w stanie pokryć skutków finansowych sukcesu zatrudnieniowego

Jego głównym tematem była prezentacja bieżących trudności w funkcjonowaniu systemu wspierania aktywności osób z niepełnosprawnością wynikająca z zagrożenia niedoborem środków PFRON, zapoznanie się z rządowymi propozycjami modyfikacji tego systemu oraz próba wskazania alternatywnych źródeł jego finansowania.

Państwo ogranicza swą aktywność w sferze wsparcia pracowników z niepełnosprawnością
Po dokonaniu wyboru przewodniczącego Zgromadzenia, którym został Jerzy Nowak, analizy aktualnej sytuacji na rynku pracy osób niepełnosprawnych dokonał Krzysztof Pasternak, prezes Zarządu Porozumienia.
Zaprezentował on podstawowe akty prawne sankcjonujące i regulujące sposób funkcjonowania systemu pracy chronionej – Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 800/2008 z 6.08.2008 r. oraz ustawę o rehabilitacji /…/ z 27.08.1997 r. Uznał, iż należy rozważyć, czy kryteria ubiegania się o status zakładu pracy chronionej nie są w kraju zbyt liberalne, czy wymogi, które w tym zakresie stawia ustawa o rehabilitacji są wystarczające.
Źródłem finansowego wsparcia zatrudniania osób niepełnosprawnych jest PFRON i budżet państwa. Wydawać by się mogło oczywistym, że właśnie rolą państwa jest wspomaganie zatrudniania osób z różnych powodów wykluczonych. Czyni to jednak na niewystarczającym poziomie. Budżet PFRON na 2010 rok to nieco ponad 4,5 mld zł, z czego dotacja budżetowa na dofinansowanie płac pracowników z niepełnosprawnością wynosi zaledwie 659 mln zł. W skali budżetu kraju są to – zdaniem prezesa Pasternaka – znikome środki, analogiczne jak w roku ubiegłym, jednak na przestrzeni ostatnich lat malejące. Państwo ogranicza zatem swoją aktywność w sferze pomocy dla pracowników z niepełnosprawnością. Problemu zatrudnienia tej grupy osób nie da się rozwiązać bez zwiększenia wpływów budżetowych, gdy tymczasem problemy budżetu przerzuca się wprost na środowisko, które z racji swego wykluczenia powinno być traktowane priorytetowo.
Jednocześnie państwo ma ogromne sztywne wydatki w innych sferach, które wymagają pilnych reform i regulacji: 60 mld zł w skali roku wynoszą dopłaty do ZUS, 15,4 mld zł do KRUS, 30 mld zł to koszt wcześniejszych emerytur policjantów, żołnierzy, służb specjalnych, sędziów, prokuratorów i in., 4 mld zł to koszt emerytur górniczych, a 8 mld – emerytury służb mundurowych.
W tej skali „hojności” państwa trudno uznać budżetowe środki przeznaczane na wspieranie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych za wystarczające.
Wzrost zatrudnienia tych osób, wynoszący na przestrzeni ostatnich dwóch lat ok. 50 tysięcy, to niewątpliwy sukces systemu, który może też skutkować jego klęską, okazało się bowiem, że system jest niewydolny, że brakuje w nim środków – podsumował Krzysztof Pasternak.

Na zdjęciu od lewej: prezes Wojciech Skiba, minister Jarosław Duda
i prezes Krzysztof Pasternak

Propozycje cięć w dofinansowaniach
Konieczność wprowadzenia zmian systemowych, czyli nowelizacji ustawy o rehabilitacji, podkreślił w swym wystąpieniu minister Jarosław Duda, zapewnił jednak, iż nie nastąpią one w tym roku. Mają one chronić osoby w najgorszej sytuacji na rynku pracy – ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności.
Wśród propozycji, które ma rząd w tym zakresie wymienił:
– zrównanie w dół dofinansowania do chronionego i otwartego rynku pracy, tzn. zmniejszenie puli środków dla ZPCh,
– obniżenie dofinansowania dla zatrudnionych emerytów,
– obniżenie dofinansowania dla osób z lekkim stopniem niepełnosprawności, których utrzymanie w zatrudnieniu rocznie pochłania 1,1 – 1,2 mld zł,
– rozważenie utrzymania ulg we wpłatach na PFRON (art. 22),
– zmiany w orzecznictwie o niepełnosprawności, bowiem kryteria orzekania są zbyt liberalne.
Minister Jarosław Duda zapewnił, że zmiany te są niezbędne, bo w przyszłym roku niedobór środków w systemie szacowany jest na ok. 700 mln zł, aczkolwiek ma świadomość, iż mogą one stanowić dla pracodawców twardy orzech do zgryzienia. Jednak są oni i tak w znacznie lepszej sytuacji niż samorządy i organizacje pozarządowe, które mają nieporównywalnie gorsze warunki finansowania.
Już wkrótce projekt doraźnej nowelizacji ustawy o rehabilitacji zostanie przekazany do Laski Marszałkowskiej, a celem przyspieszenia procedur legislacyjnych będzie to projekt poselski. W dalszej perspektywie, bo w 2013 roku, jest wejście w życie całkowicie nowej ustawy, ale już nie „o rehabilitacji…”, ale o wyrównywaniu szans osób z niepełnosprawnością – zakończył minister Duda.

Krzysztof Pasternak analizuje sytuację na rynku pracy osób niepełnosprawnych

Zamrożony budżet PFRON i „dynamit w systemie”
Na wstępie swego wystąpienia prezes Wojciech Skiba poinformował, iż w roku przyszłym nie przewiduje się wzrostu dynamiki wpłat na PFRON od pracodawców, którzy nie zatrudniają osób niepełnosprawnych, zatem budżet Funduszu planuje się na poziomie zbliżonym do tegorocznego, tj. ok. 4,5 mld zł. Z resortu finansów nie ma jeszcze informacji na temat przewidywanej kwoty dotacji, z dotychczasowej praktyki wynika jednak, ze ona albo jest niezmienna albo spada. Zakłada się więc, że będzie to 30 proc. wydatków planowanych z SODiR. Gdyby nie zmieniła się ustawa o rehabilitacji i zrównano by dofinansowanie otwartego rynku do poziomu chronionego, czyli w górę, to w 2011 roku koniecznym byłoby wydatkowanie na zatrudnienie środków z SODiR w wysokości ok. 3,3 mld zł, co stanowiłoby wzrost o ok. 600 mln zł w stosunku do 2010 roku. Przy niezmienionej konstrukcji budżetu PFRON praktycznie należałoby wówczas „wyzerować” wszystkie pozostałe zadania – programy celowe, zadania publiczne realizowane przez organizacje pozarządowe, zaś samorządom zabrać połowę – już znacznie okrojonych – kwot, im wówczas nie wystarczyłoby nawet na finansowanie funkcjonowania WTZ.
Z punktu widzenia stabilności finansowej SODiR „języczkiem uwagi” są osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności, których liczba od kilku miesięcy maleje, bowiem „migrują” one do stopnia umiarkowanego, co prezes Skiba określił mianem „kolejnego dynamitu w systemie”. Skala tego zjawiska wynosi 5 tys. osób na przestrzeni 6 miesięcy, a ok. 200 osób przeszło ze stopnia umiarkowanego do znacznego, co – zdaniem prezesa Skiby – dowodzi raczej problemów orzecznictwa niż rzeczywistego pogarszania się stanu zdrowia.
Pracodawcy osób niepełnosprawnych są jedynym beneficjentem PFRON, na których wydatki w ramach SODiR stale rosną. Organizacje pozarządowe otrzymały na realizację zadań w 2009 roku kwotę ok. 200 mln zł, w roku bieżącym 110-115 mln zł. To samo dotyczy kwot przeznaczonych na zadania samorządów, która uległa zmniejszeniu z 1,1 mld zł na nieco ponad 700 mln zł. Dodać tu jednak należy, że 420 mln z tej kwoty to wydatki sztywne – na utrzymanie WTZ, zatem na pozostałe tytuły zostaje już bardzo niewiele.

Propozycje kolejnych oszczędności
W dalszej części swego wystąpienia prezes Skiba przedstawił i rozwinął kolejne oszczędnościowe propozycje, dotyczące głównie chronionego rynku pracy. Planowane jest zwiększenie wpłat z ZFRON na PFRON z dotychczasowego poziomu 10 proc. na 30 proc. Ponieważ te 10 proc. stanowi w skali roku kwotę 65 mln zł propozycja ta ma zwiększyć przychody PFRON o 130 mln zł, tj. do kwoty 195 mln zł.
Kolejna propozycja – likwidacja ulg posiadanych przez ZPCh w podatkach i opłatach lokalnych – to kolejne 80 mln zł więcej w budżecie Funduszu.
I kolejna – całkowite zniesienie ulg we wpłatach na PFRON (art. 22 ustawy) dla firm dokonujących zakupów towarów i usług u pracodawców osób niepełnosprawnych. Skala pomniejszenia wpływów z tego tytułu na PFRON wynosi miesięcznie 63 mln zł, zatem Fundusz pozyskałby dodatkowo 756 mln zł.
Poziom wydatków na wsparcie zatrudnienia pracowników z niepełnosprawnością pobierających emerytury prezes Wojciech Skiba ocenił na ok. 300 mln zł w skali roku.

Uczestnicy Zgromadzenia

Radykalne zmiany spowodują perturbacje w funkcjonowaniu firm na rynku
W burzliwej dyskusji, która rozpętała się po wystąpieniach ministra Dudy i prezesa Skiby przedstawiciele członków Porozumienia Branżowego szczególnie gorąco protestowali przeciwko zrównaniu poziomu pomocy publicznej dla ZPCh i rynku otwartego oraz likwidacji lub ograniczeniu dofinansowania dla pracowników z lekkim stopniem niepełnosprawności.
Argumentowano – prezentując szereg konkretnych przypadków – że wśród tej ostatniej grupy osób znajdują się ludzie w trudnej sytuacji zdrowotnej, że konkurencyjność ich zatrudniania w usługach już jest znikoma, a ograniczenie ich wsparcia doprowadzi do ich wypadnięcia z rynku pracy, powrócić na który będzie im niezmiernie trudno. Wskazywano na przykłady firm, w których ponad 60 proc. pracowników z niepełnosprawnością nie pobiera żadnych świadczeń, a jedynie przychody z tytułu świadczonej pracy.
Radykalny spadek przychodów przedsiębiorstw o statusie ZPCh wskutek ewentualnego wejścia w życie proponowanych zmian spowoduje poważne perturbacje w ich funkcjonowaniu na rynku. Wszak finanse firm planuje się z wieloletnim wyprzedzeniem, kontrakty często zawiera się w perspektywie kilku lat, one też warunkują zarządzanie kapitałem ludzkim.
Przy pełnym zrozumieniu destrukcyjnego wpływu dla budżetu PFRON wzrostu zatrudnienia osób niepełnosprawnych, który jest w aspekcie społecznym bardzo pozytywny, uznano że dotychczasowy system wspomagania zatrudniania tej grupy osób nie jest w stanie pokryć skutków finansowych tego sukcesu. Sugerowano by spojrzeć na proponowane w systemie oszczędności również z punktu widzenia konkretnych przedsiębiorstw, którym raptownie znacznie pogorszone zostaną warunki funkcjonowania. Jest kwestią czasu radykalne ograniczenie, albo wręcz wstrzymanie przez nie działalności gospodarczej, w konsekwencji likwidacja stanowisk pracy i wynikające z nich skutki społeczne, polityczne i budżetowe. Bowiem spora część ZPCh więcej odprowadza do budżetu w formie podatków i innych danin publicznych, niż uzyskuje z SODiR. Kto za te skutki poniesie odpowiedzialność? – pytano retorycznie.

Uczestnicy Zgromadzenia

Robocze propozycje członków PB
Zdaniem przedstawicieli Porozumienia nie jest możliwe utrzymanie wzrostu zatrudnienia osób niepełnosprawnych bez wzrostu wspomagania budżetowego. Budżet powinien przestać się uchylać od wsparcia najsłabszych grup społecznych podlegających wykluczeniu. Potrzebna jest wizja docelowego systemu, do którego dochodzić się będzie na drodze ewolucyjnej, a zaproponowane doraźne, radykalne rozwiązania, mające charakter fiskalny, mogą tylko zwiększyć chaos i otworzyć nowe pola konfliktu.
Uczestnicy dyskusji wskazali na szereg negatywnych zjawisk – prócz zaprezentowanych w wystąpieniu prezesa Krzysztofa Pasternaka – przyczyniających się do umniejszania wpływów budżetowych, w tym: szarą strefę będącą odpowiedzią na nadmierny fiskalizm, nadużywanie umów cywilno-prawnych zamiast umów o pracę, co ponadto zmniejsza konkurencyjność rzetelnych firm, nieprecyzyjne zapisy w niektórych aktach prawnych, w tym w ustawie prawo zamówień publicznych, które tolerują ten stan rzeczy.
Wśród roboczych propozycji dotykających rynku pracy osób z niepełnosprawnością znalazły się:
– określone czasowo obniżenie poziomu ulg dla nabywców towarów i usług do poziomu mającego uzasadnienie (art. 22),
– zwiększenie – po analizie potrzeb – poziomu środków przekazywanych z ZFRON na PFRON,
– tymczasowa możliwość wykorzystania środków ZFRON i IPR na częściowe dofinansowanie płac i inne cele,
– zaostrzenie kryteriów przyznawania statusu ZPCh,
– podniesienie obligatoryjnego poziomu zatrudniania osób niepełnosprawnych z 6 na 8 proc.,
– obniżenie ogólnego poziomu zatrudnienia w firmach zobowiązanych do zatrudniania osób niepełnosprawnych (np. do poziomu 15 pracowników).
Oficjalne stanowisko Porozumienia Branżowego Związku Pracodawców odnoszące się do propozycji strony rządowej zostanie jej przekazane w najbliższym czasie.

Tekst i fot.: Ryszard Rzebko