Warunki zwiększenia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

Praktycznie jedynymi powszechnymi wskaźnikami pozostają propozycje GUS stosowane np. w Badaniach Aktywności Ekonomicznej Ludności (kwartalnik GUS). Niewątpliwie jest to stan utrudniający obiektywizację i porównywalność ocen i propozycji, jakie prezentują liczni autorzy. Stąd zapewne i trudność w obiektywnej ocenie działań podejmowanych przez instytucje rządowe. Nie pomaga sytuacji również przyjęty od lat zwyczaj formułowania celu i zadań, jakie podejmują instytucje rządowe, w sposób niezwykle ogólnikowy, pozbawiony wymiaru liczbowego. Nie jest przypadkiem, iż najpopularniejszymi słowami, jakimi opisywane są programy i zadania adresowane podmiotowo do osób z niepełnosprawnością są określenia typu: wzrost, postęp, poprawa, usprawnienie itp. Jest to forma pozornie wygodna, bo trudna do oceny i rozliczenia. Niedogodność jej polega głównie na tym, że utrudnia, a często uniemożliwia właściwe planowanie programów i zadań.

Powyższe uwarunkowania oraz ograniczenia edytorskie powodują, że w tym artykule propozycje mają charakter bezwymiarowy i należy je traktować jako formę wprowadzenia do dyskusji o ich rozwiązaniach szczegółowych.
Warunki trwałej, pozbawionej elementów akcyjności, możliwości zwiększenia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych można definiować w dwóch grupach (rys. 1.)² :
· uwarunkowania związane bezpośrednio z osobami niepełnosprawnymi,
· uwarunkowania wynikające z postaw pracodawców, rynku pracy i otoczenia.
Wskazane uwarunkowania mają charakter ogólny i stanowią w głównej części rejestr problemów, których rozwiązanie lub uwzględnianie jest niezbędne dla uzyskania znaczącego wzrostu liczby zatrudnionych niepełnosprawnych. Cechą tych uwarunkowań jest fakt, iż rozwiązanie ich wymaga decyzji i działań wykraczających poza środowisko pracodawców.

Rys. 1. Warunki zwiększenia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

Wśród uwarunkowań związanych bezpośrednio z osobami niepełnosprawnymi można wskazać:
Problem poziomu przygotowania zawodowego. Niższy poziom przygotowania zawodowego osób z niepełnosprawnościami w porównaniu z osobami pełnosprawnymi jest rozpoznany. Należy zatem tworzyć (po części odtwarzać) rozwiązania systemowe umożliwiające kształcenie na odpowiednim poziomie młodzieży z niepełnosprawnością oraz przekwalifikowanie, stosownie do potrzeb rynku i w zgodzie z możliwościami ograniczonymi niepełnosprawnością, dla dorosłych.
Rodzaj i stopień niepełnosprawności niewykluczający pracy zarobkowej. Należy w sposób otwarty stwierdzić, iż z przyczyn wynikających bezpośrednio z rodzaju i stopnia niepełnosprawności część tych osób powinna być wyłączona z prób rehabilitacji zawodowej mającej w perspektywie ich doprowadzenie do stanu umożliwiającego pracę dla celów zarobkowych. Zajęcia o charakterze zbliżonym do pracy zarobkowej powinny w przypadku tych osób mieć z założenia wyłącznie charakter terapeutyczno-rehabilitacyjny. Nie jest np. przypadkiem, że w warunkach zarówno polskich jak również w odniesieniu do doświadczeń europejskich, postulowane zjawisko przechodzenia uczestników WTZ do pracy w warunkach chronionych lub na otwarty rynek ma charakter incydentalny.
Odpowiedni wiek (produkcyjny i mobilny) umożliwiający podjęcie pracy. Programy zwiększenia aktywności zawodowej powinny być zróżnicowane i wyraźnie adresowane do osób w wieku mobilnym (18-44 lat) i niemobilnym (44-59/64 lata).
Postawa osoby niepełnosprawnej przyjazna zatrudnianiu, zmianie kwalifikacji i miejsca zatrudnienia. Oczekiwana jest mobilność i postawa osoby niepełnosprawnej nacechowana otwartością na proponowane zmiany. W wielu przypadkach przed włączeniem tej osoby w program aktywizacji zawodowej może być konieczne jej przygotowanie mentalne do nowych warunków oraz pobudzenie potrzeby rehabilitacji i zarobkowania.

Wśród uwarunkowań wynikających z postaw pracodawców, rynku pracy i otoczenia można wskazać:
Występowanie ofert pracy. Jest to warunek wynikający z ogólnej sytuacji na rynku pracy. Uprawnione jest twierdzenie, że brak jego spełniania zdecydowanie utrudnia (w niektórych sytuacjach nawet uniemożliwia) efektywną realizację wszelkich programów aktywizacyjnych.
Aktywna pomoc urzędów pracy, doradztwo zawodowe. Urzędy pracy powinny zmienić swoją praktycznie spełnianą funkcję „rejestracyjną” na uaktywnienie funkcji doradczej (poznanie rynku pracy, wskazanie kierunku przekwalifikowania, wybór miejsca pracy).
Przełamywanie u pracodawców stereotypów i uprzedzeń. W przypadku tworzenia warunków dla zwiększenia aktywności zawodowej niepełnosprawnych wskazana jest systematyczna realizacja zróżnicowanych „miękkich” programów promocyjnych na rzecz przełamywania wskazanych barier tkwiących w świadomości społecznej.
Racjonalna dostępność komunikacyjna potencjalnego miejsca pracy. Liczba i rozkład terytorialny placówek rehabilitacji zawodowej i pracy niepełnosprawnych powinien umożliwiać ich dostępność. W przypadkach racjonalnych ekonomicznie powinna być tworzona infrastruktura edukacyjno-hotelowa eliminująca niedogodności komunikacyjne osoby niepełnosprawnej.
Przyjazny system prawny finansowania rekompensaty podwyższonych kosztów zatrudniania osób niepełnosprawnych. Niezbędne jest przygotowanie i wdrożenie, uproszczonego w stosunku do obecnych rozwiązań, systemu wspierania finansowego pracodawców zatrudniających osoby z niepełnosprawnością. System powinien gwarantować co najmniej zwrot realnie ponoszonych podwyższonych kosztów ponoszonych przez pracodawcę prawidłowo realizującego dodatkowe zadania związane z ich rehabilitacją i zatrudnianiem.
Ograniczenia finansowe w systemie rentowym przyjazne zarobkowaniu. Należy powrócić do dyskusji o funkcji renty z tytułu niepełnosprawności. Uzyskiwane świadczenie rentowe nie powinno znacząco ograniczać możliwości zarobkowania osoby niepełnosprawnej.
Należy podkreślić, że w wielu elementach wskazane warunki są tożsame z postulowanymi warunkami, jakie powinny być spełnione dla uaktywnienia innych grup zagrożonych wykluczeniem, np. długotrwale bezrobotnych³.
Pojęciem kluczowym i pierwotnym dla możliwości tworzenia warunków sprzyjających aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych jest „bariera”. Powszechnie akceptowany postulat racjonalnego wyrównywania szans osób niepełnosprawnych pozwala na zdefiniowanie polityki wyrównywania szans w kontekście potrzeb i barier dla ich eliminacji.
Polityka wyrównywania szans powinna polegać na tworzeniu warunków umożliwiających eliminację racjonalnie zdefiniowanych dodatkowych, powszechnych oraz indywidualnych barier, dla pełnoprawnego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej w życiu społecznym środowiska lokalnego⁴.

Najistotniejsze zagrożenia dla właściwej realizacji polityki wyrównywania szans można wyspecyfikować następująco:
· indywidualne cechy niepełnosprawności, a w efekcie bardzo zróżnicowane potrzeby i bariery utrudniają uregulowanie prawne wsparcia,
· konieczność rozstrzygania o adekwatności wsparcia dla zdefiniowanych potrzeb,
· ograniczenia w skali makro w możliwościach wspierania spowodowane ograniczonym poziomem narzędzi i środków (szczególnie finansowych),
· występowanie w indywidualnych przypadkach potrzeb i barier, których eliminacja w racjonalnym wymiarze wsparcia jest niemożliwa,
· brak (lub ograniczenie) wiedzy o indywidualnych potrzebach,
· możliwość występowania przypadków tworzenia warunków wsparcia o poziomie przekraczającym ich racjonalny wymiar.
Wydaje się racjonalnym oczekiwanie, iż eliminacja (pokonanie) dodatkowych barier w kontekście organizacyjnym i decyzyjnym powinno odbywać się na dwóch poziomach:
· krajowym – identyfikacja barier i wskazanie adekwatnego wsparcia dla możliwych do zidentyfikowania barier, z którymi powszechnie stykają się osoby z niepełnosprawnościami dotknięte określonym rodzajem i stopniem niepełnosprawności.
· lokalnym – identyfikacja barier i wskazanie wsparcia dla szczególnych barier dotyczących indywidualnie osoby niepełnosprawnej.
Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych jako element polityki społecznej ma charakter procesu. Wynika to z faktu, iż charakter zmienny w czasie ma wiele elementów działań, jakie obejmuje wyrównywanie szans. Zmieniają się również możliwości, jakimi dysponuje państwo, doskonalone są metody i narzędzia usuwania barier.
Zaprezentowany katalog metod i narzędzi zaspokajania potrzeb oraz usuwania barier grupuje je w pięciu obszarach problemowych: edukacja, pomoc, regulacje prawne, udostępnianie i aktywizacja zawodowa. Specyfikacja metod i narzędzi prezentuje się następująco:
Edukacja:
· poradnictwo zawodowe – rozumiane jako usługi zarówno dla osób z niepełnosprawnością jak również służb zajmujących się zawodowo pomocą dla tej grupy osób na różnym etapie zaspokojenia szczególnych potrzeb (szkolnictwo, zatrudnienie, rehabilitacja zawodowa),
· szkolenie zawodowe – tworzenie warunków umożliwiających zdobywanie przez osoby niepełnosprawne przygotowania zawodowego stosownego do ich rodzaju i poziomu niepełnosprawności,
· wiedza otoczenia – kształcenie i szkolenie osób stykających się bezpośrednio i pośrednio z problematyką niepełnosprawności,
· motywowanie osób z niepełnosprawnościami – kształtowanie postaw zapobiegających ich bierności,
· zmiana postaw otoczenia – identyfikowanie i ewentualne stymulowanie zmian w postawach osób z otoczenia niepełnosprawnych.
Pomoc:
· działalność informacyjna – tworzenie różnych form, platform i kanałów informacyjnych zapewniających kompetentny, pełny i aktualny przekaz informacji do osób z niepełnosprawnościami oraz osób i instytucji z ich otoczenia,
· organizacje pozarządowe – tworzenie warunków dla sprawnego i celowego funkcjonowania organizacji osób niepełnosprawnych oraz organizacji działających na ich rzecz,
· wolontariat – tworzenie sprzyjającego klimatu oraz warunków prawnych i finansowych dla działalności non profit i o charakterze wolontariatu,
· programy celowe – inicjowanie tworzenia oraz zasilanie finansowe programów celowych, których efektem ma być rozwiązywanie problemów osób niepełnosprawnych,
· usługi wspierające – tworzenie i udostępnianie specjalistycznych usług ułatwiających funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością w środowisku lokalnym,
· pomoc społeczna – wspieranie finansowe i opiekuńcze tych osób zagrożonych brakiem zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych,
· pożyczki – zwrotne wsparcie finansowe osób niepełnosprawnych oraz ich pracodawców dla tworzenia warunków samodzielnej lub najemnej pracy niepełnosprawnych,
· dofinansowania – bezzwrotne wsparcie finansowe osób z niepełnosprawnościami oraz ich pracodawców kompensujące dodatkowe koszty wywołane potrzebami niwelowania skutków dodatkowych barier.
Regulacje prawne:
· dodatkowe uprawnienia – tworzenie mechanizmów prawnych wprowadzających dla osób niepełnosprawnych i ich otoczenia uprawnienia kompensujące, konsekwencje niepełnosprawności,
· legislacja lokalna – wprowadzanie lokalnych uregulowań prawnych na szczeblu samorządowym uwzględniających lokalną specyfikę występowania barier dla zaspokojenia potrzeb niepełnosprawnych,
· ulgi i zwolnienia – finansowe mechanizmy zmniejszające daniny o charakterze podatków lub opłat,
· motywowanie – tworzenie prawnego inspirowania i sankcjonowania mechanizmów motywowania instytucji i osób, w tym także osób niepełnosprawnych, dla realizacji celów polityki społecznej,
· wprowadzenie wyłączności w kontraktach lub uprawnieniach do produkcji uprzywilejowanej – określenie obszarów działalności wytwórczej i usługowej dających szansę aktywizacji zawodowej i zastrzeżonych dla organizacji realizujących rzeczywiste zatrudnienie chronione,
· zmiany prawa – korygowanie regulacji prawnych w oparciu o doświadczenia oraz korekty w polityce społecznej.
Udostępnianie:
· udostępnianie informacji – przełamywanie barier komunikacyjnych umożliwiających bądź ułatwiających osobie z niepełnosprawnością lub osobie z jej otoczenia dostęp do niezbędnych informacji,
· udostępnianie przestrzeni – przełamywanie barier architektonicznych i urbanistycznych,
· poprawa warunków dostępności – reagowanie na postulaty korekt warunków dostępności,
· adaptacje – przystosowywanie pomieszczeń, wyposażenia i stanowisk pracy (w tym maszyn, urządzeń i oprzyrządowania) do potrzeb osób z niepełnosprawnościami,
· udostępnianie obiektów – likwidacja barier w dostępie tych osób do obiektów użyteczności publicznej,
· dostępność indywidualnego wyposażenia – tworzenie sprzyjających warunków finansowych i organizacyjnych dla umożliwienia osobom niepełnosprawnym korzystania z indywidualnego wyposażenia na akceptowalnym poziomie technicznym,
· reaktywowanie i tworzenie przystosowanych do współczesnych warunków i potrzeb instytucji statutowo realizujących działalność badawczo-rozwojową na rzecz środowiska osób z niepełnosprawnościami.
Aktywizacja w zakresie zatrudnienia:
· doradztwo zawodowe – ułatwianie osobom niepełnosprawnym wyboru zawodu i miejsca pracy,
· rehabilitacja zawodowa – ułatwienie tym osobom uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego, przez umożliwienie im korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy,
· pośrednictwo pracy – tworzenie i wspomaganie instytucji ułatwiających osobom niepełnosprawnym wejście na rynek pracy,
· zakłady aktywności zawodowej – zatrudnianie osób z niepełnosprawnością w warunkach umożliwiających realizację procesu rehabilitacji zawodowej i przygotowanie do pełnienia funkcji zawodowych,
· warsztaty terapii zajęciowej – realizacja procesu rehabilitacji społecznej poprzez między innymi terapię zajęciową,
· wspomaganie zatrudnienia – tworzenie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych tworzących przyjazne warunki dla zwiększania aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnością,
· zatrudnienie chronione – zatrudnianie osób niepełnosprawnych w warunkach uznawanych za chronione, umożliwiających realizację procesu rehabilitacji zawodowej,
· zatrudnienie wspomagane – zatrudnianie osób niepełnosprawnych z asystencją,
· firmy społeczne – wsparcie organizacyjne i finansowe dla tworzenia firm w sektorze gospodarki społecznej.
Wyjaśnienia wymaga kontrowersyjny być może postulat „wprowadzenie wyłączności w kontraktach lub uprawnieniach do produkcji uprzywilejowanej”. Uzasadnienie racjonalności tej propozycji można odnaleźć w Zasadzie 7. Zatrudnienie, Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych.
Dalsze rozważania dotyczące właściwego doboru oraz kolejności zastosowania metod i narzędzi powinny stanowić kolejny etap refleksji nad możliwościami wzrostu poziomu aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami.
Andrzej Barczyński

[1] Charakterystyczną cechą polskich rozwiązań zatrudnienia chronionego jest jego realizacja w firmach podlegających prawom konkurencyjnej gospodarki.

[2] A. Barczyński. Zatrudnianie osób niepełnosprawnych – metody osiągania wzrostu. Ekspertyza do projektu EFS ZORON, Warszawa, luty 2007.

Normal 0 21

[3] M. Kabaj. Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu w Unii Europejskiej i w Polsce. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR; Warszawa 2004.

[4] A. Barczyński. Koszty zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Dział Wydawnictw KIG-R; Warszawa 2008.