Reforma psychiatrii dzieci i młodzieży do poprawki

Najwyższa Izba Kontroli skontrolowała opiekę psychiatryczną nad dziećmi i młodzieżą w Polsce w latach 2020 – 2023. W przedstawionym 10 września najnowszym raporcie z przeprowadzonej kontroli negatywnie oceniła przygotowanie resortu zdrowia do wdrażanych zmian i ich realizację oraz ujawniła liczne nieprawidłowości w opiece psychiatrycznej nad nieletnimi. Według kontrolerów reforma psychiatrii dziecięcej nie przyniosła efektu. Liczba hospitalizacji nieletnich na oddziałach psychiatrycznych zamiast maleć, stale rosła, a kolejki oczekujących na przyjęcie wydłużały się.

W badanym okresie znacznie wzrosła liczba młodych ludzi, u których stwierdzono zaburzenia psychiczne: o połowę w grupie wiekowej do 12. roku życia i aż o 68 proc. w grupie od 13. do 18. roku życia. Tymczasem, niezmieniony od lat, polski system opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej nad dziećmi i młodzieżą nie zapewnia im skutecznego wsparcia. Przyczyny tego zjawiska to przede wszystkim  brak skuteozności działań podejmowanych przez ministra edukacji i nauki – wskazuje NIK.

Kontrolerzy Izby negatywnie ocenili system pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży. Ujawniono m.in. brak doświadczonych psychologów i terapeutów w szkołach, bariery architektoniczne i lokalowe ograniczające dostęp do wsparcia dzieciom i rodzicom z niepełnosprawnością ruchową.

Problemy z zatrudnieniem psychologów dotyczyły aż 8 z 10 kontrolowanych szkół. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne koncentrowały się na wydawaniu opinii i orzeczeń, a nie na wsparciu terapeutycznym dzieci i młodzieży. Kontrola NIK ujawniła, że w okresie 2019 – 2023 dzieci i młodzież nie otrzymały dopasowanej do potrzeb, kompleksowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej. Dostępność specjalistów była ograniczona m.in. ze względu na braki kadrowe i niedofinansowanie. Czas oczekiwania na przyjęcie do poradni sięgał nawet 12 miesięcy.

Minister edukacji i nauki nie podjął skutecznych działań i nie wdrożył systemowych rozwiązań, mimo prac prowadzonych w tym obszarze od co najmniej 2017 r. Nie wypracował też modelu efektywnej, skoordynowanej pomocy udzielanej przez różne instytucje. Zabrakło przede wszystkim systemowej współpracy między instytucjami zajmującymi się wsparciem dzieci i ich rodzin – wynika z raportów NIK.

Nowy model opieki psychiatrycznej
Wdrażany od 2019 r. nowy model opieki miał zrewolucjonizować podejście do psychiatrii dziecięcej. Zakładał stworzenie sieci ośrodków na trzech poziomach referencyjności.

Pierwszy stanowią środowiskowe poradnie psychologiczno-psychoterapeutyczne, drugi poziom – centra zdrowia psychicznego, na które składają się poradnie zdrowia psychicznego i oddziały dzienne, a trzeci – wysokospecjalistyczne ośrodki udzielające całodobowej opieki psychiatrycznej.

Koncepcja stanowiła przeciwieństwo wcześniejszych rozwiązań, w których często dopiero przyjęcie na oddział psychiatryczny było pierwszym kontaktem nieletniego z jakąkolwiek formą opieki i – według kontrolerów – była słuszna.

Część zmian weszła w życie, jednak zapowiadana przez poprzedni rząd reforma nie przyniosła oczekiwanych efektów. Rozwiązania wdrażane od ponad czterech lat w psychiatrii dziecięcej oraz realizacja przez szkoły i poradnie psychologiczno-pedagogiczne opieki psychologicznej i psychiatrycznej nie przyniosły oczekiwanego efektu.

– Wprowadzane przez ministra zdrowia od ponad 4 lat nowe rozwiązania w systemie opieki psychiatrycznej, pomimo utworzenia poziomów referencyjnych i zwiększania liczby podmiotów udzielających pomocy, nie zapewniły dzieciom i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki adekwatnej do ich potrzeb. Minister nie określił całościowej koncepcji reformy, nie oszacował niezbędnych zasobów oraz oczekiwanych i zwymiarowanych efektów. Nie określił także harmonogramu działań – na konferencji NIK wyliczała zaniedbania Karolina Wirszyc-Sitkowska, p.o. dyrektora Delegatury NIK w Poznaniu.

Chociaż nowy model, zwiększył dostępność dzieci i młodzieży do pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej dzięki rozwojowi ośrodków I poziomu referencyjnego, to nie zapewnił równomiernego i wystarczającego dostępu do świadczeń opieki psychiatrycznej na II i III poziomie.

Kontrolerzy NIK wykazali, że aż 42 proc. poradni zdrowia psychicznego II poziomu znajduje się w miastach wojewódzkich, w których mieszka zaledwie 14 proc. populacji dzieci i młodzieży. Przed wprowadzeniem nowego modelu opieki psychiatrycznej minister zdrowia nie opracował całościowej koncepcji reformy tej opieki, która określałaby niezbędne zasoby, oczekiwane efekty oraz harmonogram działań

W trzech województwach do końca marca 2023 r. nie było ani jednego oddziału dziennego psychiatrii dla nieletnich.

Nadużywanie środków przymusu bezpośredniego
Końcowe wnioski nie zaskakują, ponieważ reforma dziecięcej psychiatrii w latach 2020-2023 nie przyniosła oczekiwanych efektów. Zamiast zmniejszyć liczbę hospitalizacji, ich liczba corocznie rosła, a w przepełnionych szpitalach trzeba było kłaść nieletnich pacjentów na korytarzach bądź oddziałach psychiatrycznych dla dorosłych. Problemy z kadrą lekarską prowadziły do wielu patologii, w tym do nieprzestrzegania zasad obowiązujących przy stosowaniu m.in. środków przymusu bezpośredniego, nieprawidłowości w szpitalach w zakresie dokonywania i przechowywania zapisu monitoringu w salach przeznaczonych do izolacji.

Utrudniony dostęp do specjalistów z zakresu psychiatrii także skutkował nieprzestrzeganiem zasad obowiązujących przy stosowaniu środków przymusu bezpośredniego. Decyzje o przedłużaniu ich zapadały często bez zbadania pacjenta, które jest obligatoryjne, bądź po wykonaniu badania przez nieuprawnionego lekarza (przy przedłużaniu przymusu na czas powyżej 16. godzin takie badanie każdorazowo musi przeprowadzić osobiście lekarz psychiatra).

Po środki przymusu bezpośredniego sięgały wszystkie z siedmiu skontrolowanych szpitali. W pięciu NIK stwierdził niewłaściwe zastosowany przymus. W trzech wobec jednego pacjenta przekraczał 100 godzin, w dwóch – 300. Rekordzista, jeden z 16-letnich pacjentów Szpitala Klinicznego im. Karola Jonschera w Poznaniu, był trzymany bez przerwy w pasach przez 63 dni, to znaczy, że był przypinany przez 98,6 proc. czasu swojej hospitalizacji.

Niewydolność systemu opieki psychiatrycznej 
System opieki dla dzieci i młodzieży był zupełnie niewydolny, a potrzeby w tych zakresach są ogromne.

– W latach 2020-023 o ponad 60 proc. wzrosła liczba dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi. Coraz częściej miały one związek z uwarunkowaniami cywilizacyjnymi. Były to m.in. zaburzenia depresyjne, próby samobójcze, samookaleczenia, zaburzenia odżywiania, uzależnienia czy zaburzenia związane ze stresem. Zgodnie z szacunkami u prawie 14 proc., czyli u niemal miliona młodych Polaków, występowały problemy psychiczne. Drastycznie wzrosła również liczba prób samobójczych z 843 w 2020 roku do ponad 2 102 w 2023 roku, z których 145 zakończyło się śmiercią. Oznacza to, że codziennie na obszarze naszego kraju niemal sześcioro młodych ludzi usiłowało odebrać sobie życie i prawie w co drugi dzień jedna próba samobójcza zakończyła się śmiercią – podkreśliła Karolina Wirszyc-Sitkowska.

Ministerstwo Zdrowia było nieprzygotowane do reformy – stwierdza NIK.  Nie dysponowało aktualnymi badaniami epidemiologicznymi dotyczącymi zdrowia psychicznego dzieci, nie znało także zasobów kadry medycznej i niemedycznej, nie przewidziało, że uruchomienie I poziomu referencyjnego, wyłoni większą grupę pacjentów wymagających opieki lekarskiej.

Zarówno powołany specjalnie Zespół ds. zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, jak i Pełnomocnik ds. reformy nie podjęli żadnej formalnej decyzji. Dopiero po prawie trzech latach po wprowadzeniu nowego modelu opieki psychiatrycznej, minister zdrowia przeprowadził też kampanię informacyjną, która miała promować reformę. Pomimo że druga jej odsłona kosztowała 1,1 mln zł, to nikt nie zbadał jej efektów.

Ułomny system wsparcia psychologicznego i opieki psychiatrycznej
– System wsparcia psychologicznego i opieki psychiatrycznej mają pewne ułomności. Zarówno liczba ośrodków wsparcia i zatrudnionych w nich specjalistów, jak i ich dostępność, są nadal mniejsze niż rosnące potrzeby społeczne. Chciałabym jednak jasno podkreślić, że wprowadzane zmiany przez obu ministrów – edukacji i zdrowia – dają przestrzeń do szukania pomocy dla dzieci i młodzieży będących w kryzysie psychicznym – zaznaczyła dyrektor Wirszyc-Sitkowska.

Wskazała, że, choć kontrole wykazały wiele nieprawidłowości, to wdrażane zmiany dają także przestrzeń do wzajemnej współpracy i szukania pozytywnych rozwiązań.
NIK podkreślił potrzebę zmian w przepisach i ewaluacji efektów reformy. Zawnioskował do resortu zdrowia m.in. o podjęcie prac legislacyjnych mających na celu uregulowanie różnych aspektów opieki psychiatrycznej

Wystosował listę wniosków do kontrolowanych jednostek, do ministra i całego resortu zdrowia, a także do prezesa Rady Ministrów, dotyczące określenia zasad współpracy jednostek opieki zdrowotnej, systemu pomocy społecznej i jednostek systemu oświaty, przy koordynacji opieki nad osobami z zaburzeniami psychicznymi, w szczególności opracowania instytucjonalnych ram i zasad współdziałania jednostek psychiatrycznej opieki zdrowotnej z jednostkami systemu oświaty, pomocy społecznej i sądownictwa, w tym zasad wymiany informacji o pacjencie; również wypracowania zasad sprawnego ustalania sytuacji prawnej hospitalizowanych dzieci i młodzieży, w sposób zapobiegający przedłużaniu ich hospitalizacji ze względów innych niż wskazania medyczne.

Info: NIK, oprac: Iwona Kucharska, fot. NIK

Data publikacji: 11.09.2024 r.